سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.
یۆز‌ییرمی‌دوققوزونجو درس
ظرف (4)
1- میقدار ظرف‌لرى
ایش، حال و حرکتین میقدارینى، کمیتینى بیلدیرن ظرف‌لره میقدار و یا کمیت ظرف‌لرى دئییلیر. بو ظرف‌لر نئچه؟ نه قدر؟ سواللاریندان بیرینه جاواب وئرر. قورولوشلارینا گؤره بو ظرف‌لر اۆچ جۆر اولار.
الف. ساده میقدار ظرف‌لرى:
بیر سؤزدن عیبارت اولان و میقدار مفهومو داشییان ظرف‌لره ساده میقدار ظرفى دئییلیر و لاپ چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: آز، چوخ، تام، تامام، ...
ب. دۆزه‌لتمه میقدار ظرف‌لرى:
دۆزه‌لتمه میقدار ظرف‌لرى دیلیمیزده آزدی. اونلارین اؤنملی‌لرى بونلاردیر:
1. "ایله-له" سؤزلرینین میقدار مضمونلو سؤزلره آرتیریلماسیله دۆزه‌لن‌لر: تمامیله، بۆتۆنلوکله، دفعه‌لرله، ...
2. "جا-جه" شکیلچی‌لریله دۆزه‌لن‌لر: ذره‌جه، دونیاجا، آزجا، دونیالارجا، آرشینجا، بیر قاریشجا، ...
3. "دان-دن" شکیلچی‌لریله دۆزه‌لن‌لر: آزدان، چوخدان، ...
ج. مۆرکب میقدار ظرف‌لرى:
ایکى سؤزدن دۆزه‌لن و میقدار آنلامى داشییان ظرف‌لره دئییلیر. بو ظرف‌لرى دۆزه‌لدن اؤنملى یوللار بونلاردیر:
1. ایکى ساده میقدار ظرفیندن دۆزه‌لن‌لر: آز-آز، چوخ-چوخ، آز-چوخ، ...
2. میقدار سایلارینین تکراریله دۆزه‌لن‌لر: بیر-بیر، ایکى-ایکى، ...
3. "بیر" سؤزۆنۆن واسیطه‌سیله مۆختلیف کلمه‌لردن دۆزه‌لن مۆرکب میقدار ظرف‌لرى: بیر قدر، بیر آز، بیر آغیز، بیر نئچه، ...
4. "دفعه-یول" سؤزۆنۆن واسیطه‌سیله سایلاردان دۆزه‌لن‌لر: بیر دفعه، اون دفعه، مین یول، ...
5. ایکى سایدان دۆزه‌لن‌لر: بیر-ایکى، بئش-اون، اون-اون بئش، ...
6. ایکى سؤزۆن تکراریله دۆزه‌لن‌لر. بونلارین دا آراسیندا خط یازیلمالی‌دیر:
دؤنه-دؤنه، تکرار-تکرار، لاى-لاى، برک-برک، قات-قات، ...
یۆز‌ییرمی‌سککیزینجی درس
ظرف (3)
1- یئر ظرف‌لرى
ایش و حرکتین باش وئردیگى یئرى بیلدیرن ظرف‌لره یئر ظرف‌لرى دئییلیر. بو ظرف‌لر هارا؟ هارایا؟ هاردا؟ هارادان؟ ... سواللاریندان بیرینه جاواب وئریر. یئر ظرف‌لرى ده قورولوشلارینا گؤره اۆچ جۆر اولور:
الف. ساده یئر ظرف‌لرى:
بیر سؤزدن عیبارت اولان و یئر مفهومو داشییان ظرف‌لره ساده یئر ظرف‌لرى دئییلیر. بونلارین بعضی‌سینده حال شکیلچی‌لرى ده اولور، آنجاق مضمونجا ساده دیر. میثاللار: آرخا، یان، کنار، قیراق، ائشیک، ایچه‌رى، بورا، اورا، یاخین، آشاغى، آشاغیدا...
ب. دۆزه‌لتمه یئر ظرف‌لرى:
ساده یئر ظرف‌لرینه شکیلچى قوشماقلا دۆزه‌لن ظرف‌لره دۆزه‌لتمه یئر ظرف‌لرى دئییلیر. بو ظرف‌لر دیلیمیزده چوخ آزدیر. میثاللار: آرالیق، آرالیقدان، یاخینلیقدا، اورتالیغا، آرالیغا، گئندن، اوزاقلیغا، اوزاقدان، یاخینلیقدان، ...
ج. مۆرکب یئر ظرف‌لرى:
یئر مفهومو اولان ایکى سؤزدن دۆزه‌لمیش ظرف‌لره مۆرکب یئر ظرف‌لرى دئییلیر. بونلارین اؤنملی‌لرى آشاغیداکیلاردیر:
1. ایکى ضید سؤزدن دۆزه‌لن مۆرکب یئر ظرف‌لرى. میثاللار: اورا-بورا، اوردا-بوردا، ساغا-سولا، دال-قاباق، ساغدان-سولدان، اوردان-بوردان، ...
2. یئر معناسى اولان کلمه‌لرین اولینه "او-بو" عوضلیک‌لریندن بیرینى آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر. میثاللار: او طرفده، اویاندا، بویاندان، او بوجاقدا، او گوشه‌ده، بو ائوده، ...
3. یئر مضمونلو سؤزلره "هر-هئچ" کلمه‌لرینى آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر. میثاللار: هر یئرده، هر یاندان، هئچ طرفده، هر گوشه‌دن، هر بوجاقدان، هر کۆچه‌ده، ....
4. یئر مضمونلو کلمه‌لرین باشینا "بیر" سایینى آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر. میثاللار: بیر یاندا، بیر یاندان، بیر طرفده، بیر بوجاقدا، بیر ائودن، بیر طرفدن، ...
یۆز‌ییرمی‌یئدینجی درس
ظرف (2)
1- زامان ظرف‌لری
زامان ظرف‌لرى ایش و حرکتین ایجرا اولدوغو زامانی بیلدیرر. بو ظرف‌لر "هاچان؟-نه واخت؟ نه زامان؟" سواللاریندان بیرینه جاواب وئرر. بو ظرف‌لر ده قورولوشلارینا گؤره اۆچ جۆر اولار.
الف.ساده زامان ظرف‌لرى:
بیر سؤزدن عیبارت اولان و زامان آنلاییشینا مالیک اولان ظرف‌لره ساده زامان ظرفى دئیرلر:
دۆنن، ایندى، سحر، آخشام، همیشه، تئز، گئج، هردن،...
ب. دۆزه‌لتمه زامان ظرف‌لرى:
بیر سؤز و بیر شکیلچیدن دۆزه‌لن ظرف‌لره کى، زامان مفهومونا مالیک اولار، دۆزه‌لتمه زامان ظرف‌لرى دئییلیر. چوخ ایشله‌نن نوعلارى بونلاردیر:
1. "لیک" شکیلچی‌سی آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر: همیشه‌لیک، هله‌لیک، ایندی‌لیک...
2. "جه" شکیلچیسیله دۆزه‌لن‌لر: ایندیجه، اولجه، اؤنجه،...
3. "دان-دن" شکیلچی‌لریله دۆزه‌لن‌لر: سحردن، آخشامدان، گئجه‌دن، چوخدان. ..
ج. مۆرکب زامان ظرف‌لرى:
ایکى سؤزدن دۆزه‌لن و زامان بیلدیرن ظرف‌لره مۆرکب زامان ظرف‌لرى دئییلیر. بو ظرف‌لرى دۆزه‌لتمک یوللارینین اؤنملی‌لرى بونلاردیر:
1. ایکى زامان ظرفیندن دۆزه‌لن‌لر کى، آرالاریندا خط یازیلار: تئز-تئز، سحر- سحر، آخشام-آخشام. ..
2. زامان آنلامى داشییان کلمه‌لرین اولینه "بو-او" عوضلیک‌لرى گتیرمکله دۆزه‌لن‌لر: او گۆن، او ساعات، او ایل، بو دقیقه...
3. ساده زامان ظرف‌لرینه "چاغى، اۆستۆ، باشى، واختى" سؤزلریندن بیرینى آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر: آخشام چاغى، آخشام اۆستۆ، آخشام باشى، گئجه واختى...
4. زامان بیلدیرن کلمه‌لرین باشینا "بیر، هر، هئچ" سؤزلرینى آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر: بیر گۆن، هر واخت، هئچ واخت...
5. زامان بیلدیرن ایسیم‌لرین تکرارى و اونلارین آراسیندا "با-به" یازماقلا دۆزه‌لن‌لر. بو کلمه‌لرین آراسیندا خط قویولماز: ایل به ایل، ساعات با ساعات، گۆن به گۆن...
یۆز‌ییرمی‌آلتینجی درس
ظرف (1)
جۆمله‌لر ایچینده ائله کلمه‌لر اولار کى، ایش و حرکتین نئجه ایجرا اولونماسینى، ایجرا اولدوغو زامانى، یئرى، سببى، مقصدى، میقدارى و ... بیلدیرر. بئله سؤزلره ظرف دئییلر کى، خصوصى نیطق حیصه‌سی‌دیر. ظرف‌لر نئجه؟ نه جۆر؟ هاچان؟ نه واخت؟ نه زامان؟ نه قدر؟ هارا؟ نییه؟ نه اۆچۆن ؟ نه سببه گؤره؟ و ... بو کیمى سواللارا جاواب وئرر. مثلا: "قطار سۆرعتله اؤتدو" جۆمله‌سینده "سۆرعتله" سؤزۆ قاطارین نئجه اؤتدویونو گؤستریر و نئجه؟ سوالینا جاواب وئریر. "فهله چوخ ایشله‌دى" جۆمله‌سینده "چوخ" سؤزۆ "ایشله‌دى" فعلینین" میقدارینى بیلدیریر و "نه قدر؟" سوالینا جاواب وئریر. "سۆرعتله" و "چوخ" کلمه‌لر ى ظرف دیر.
ظرف‌لر معنالارینا گؤره دؤرد جۆر اولار:
1- حرکت طرزى ظرف‌لرى
حرکت طرزى ظرف‌لرى ایشین نئجه ایجرا اولونماسینى بیلدیریر و نئجه؟ نه جۆر؟ نه حالدا؟ نه وضعیتده؟ نه طرزده؟ ... سواللاریندان بیرینه جاواب وئرر. حرکت طرزى ظرف‌لرى اۆچ جۆر اولا بیلر.
الف. ساده حرکت طرزى ظرف‌لرى:
بیر کؤکدن عیبارت اولان و ایشین نئجه ایجرا اولونماسینى بیلدیرن ظرف‌لره ساده حرکت طرزى ظرف‌لرى دئییلیر. ساده حرکت طرزى ظرف‌لرى چوخدور. اونلارین لاپ چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر:
دۆز، ساکیت، جَلد، تئز، دیک، یاواش، سرت، آغیر، ساغ، آیدین... بونلارین بعضیسى صیفت‌دیر، اؤزلریندن سونرا ایسیم گلسه صیفت اولار، یوخسا ظرف. "یاخشى آدام" ترکیبینده "یاخشى" سؤزۆ صیفت، آما "یاخشى یازیر" ترکیبینده "یاخشى" سؤزۆ ظرفدیر.
ب. دۆزه‌لتمه حرکت طرزى ظرف‌لرى:
بیر کؤک و بیر شکیلچیدن دۆزه‌لن ظرف‌لره دۆزه‌لتمه ظرف‌لر دئییلیر. بو شکیلچی‌لرین اؤنملی‌لرى بونلاردیر:
1. ساده حرکت طرزى ظرف‌لرینه "دان-دن" شکیلچی‌سی آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر. میثاللار:
برکدن، یاواشدان، دریندن، تئزدن...
2. بعضى ساده حرکت طرزى ظرف‌لرینه "ینه" شکیلچی‌سی آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر. میثاللار:
ترسینه، دوزونه، دیکینه. ..
3. ایسیم‌لره "لا-له" شکیلچی‌سی آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر. میثاللار:
شیدتله، قودرتله، سۆرعتله، مهارتله، باجاریقلا...
4. عرب دیلیندن آلینما سؤزلرله "آن-ه‌ن" شکیلچی‌لرى آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر. بو شکیلچی‌لرله عرب دیلیندن گلمه دیر. مثلا: روحا، سهوا، عمدا. ..
5. ایسیم‌لرله "جاسینا- جه‌سینه" شکیلچی‌لرى آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر. مثلا: ایگیتجه سینه، قهرمانجاسینا، آلچاقجاسینا، ...
6. "جا-جه" شکیلچی‌لریله دۆزه‌لن حرکت طرزى ظرف‌لرى. مثلا: یاخشى جا، یاواشجا، آیدینجا،...
7. "آکى-ه‌کى" شکیلچی‌لریله دۆزه‌لن‌لر. مثلا: چپه‌کى، یاناکى، زوراکى. ..
8. فعل کؤکلرینه "یق-ایک-جاق-جک-ماز-مز" شکیلچی‌لرى آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر. مثلا: آچیق، آییق، تله سیک، اوتانجاق، سئوینجک، دینمز، دانیشماز. ..
ج- مۆرکب حرکت طرزی ظرف‌لرى:
ایکی کؤک سؤزدن دۆزه‌لن و ایشین ایجرا طرزینى بیلدیرن ظرف‌لره مۆرکب حرکت طرزى ظرف‌لرى دئییلیر. بونلارین چوخ ایشله‌نن نوعلارى بونلاردیر:
1. بیر ساده ایسیم، صیفت، ساى و یا حرکت طرزى ظرفینین تکراریندان دۆزه‌لن‌لر کى، اونلارین آراسیندا تیره (-) قویولار: یاواش- یاواش، تئز-تئز، لاى-لاى... فعل کؤکلرینه "آ-ه" آرتیریلاراق تکرار اولانلار دا بونلارداندیر: قاچا-قاچا، گۆله-گۆله...
2. تکرار اولان کلمه‌لرین آراسیندا "با-به" آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر: دال با دال، اوز به اوز، یان با یان، تک به تک، ...
3. "بیر" سؤزۆنۆن واسیطه‌سیله دۆزه‌لن‌لر: بیردن-بیره، بیر تهر، بیر جۆر...
4. مۆختلیف حاللاردا اولان ایکى ایسیمدن دۆزه‌لن‌لر: گؤزاوجو، ال-اله، قول-قولا، اؤز-اؤزۆنه، اؤز باشینا...
یۆز‌ییرمی‌بئشینجی درس
فعل‌لر (54)
فعلی باغلاما
1- آنا-ه‌نه:
بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى باغلامالاردان سونرا "دک"، "قدر" یا دا "کیمى" قوشمالاریندان بیرى گلمه‌لی‌دیر. بو فعلی باغلامالار "آن-ه‌ن" شکیلچیلى فعلى باغلامالارین معناسینى وئرر. بو فعلى باغلامالار جۆمله‌نین فرعى ایشینین باشلاندیغى آنا تک اساس ایشین داوامینى بیلدیریر:
اوشاق یاتانا تک آناسى اونا لایلاى دئدى. دوستلار، بیز گلیب چاتانا قدر، بورادا گؤزله‌دیلر. قاتار گله‌نه قدر گؤزلمه‌لی‌یم. اؤله‌نه کیمى چالیشماق لازیمدیر. ..
2- دیغى... 4 (دیغى...، دیى...، دوغو...، دوگو...):
بو شکیلچی‌لرله فعلى باغلامالار دۆزه‌لدنده اولا اونلارلا موطلق بیتیشن شخص عوضلیک‌لرى و اوندان سونرا "کیمى" قوشماسى ایشله‌نمه‌لی‌دیر. بو فعلى باغلامالارى "نئجه کى..." شکلینده یازماق اولار. مثلا: "یازدیغین کیمى دانیش" جۆمله‌سینى "نئجه کى یازدین دانیش" شکلینده دئمک اولار. میثاللار:
گؤردویون کیمى سؤیله. اؤزۆنو قلبا اولدوغون کیمى گؤستر. بو یاراماز کیتابى آلدیغین کیمى تئز سات. قازاندیغین کیمى ده خرجله.