سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.
یۆز‌اوتوزدؤردونجو درس
2. باغلاییجی‌لار
باغلاییجی‌لار اؤنملى نیطق حیصه‌لریندن بیریدیر. اونلارین مۆستقیل معناسى اولماز. باغلاییجی‌لارین ایکى اساسى وظیفه سى وار:
1- جۆمله‌نین ایکى همجینس عوضوونو بیرى-بیرینه باغلار: "ائلناز و آیلار مکتبه گئتدى" جۆمله‌سینده "ائلناز و آیلار" هر ایکیسى جۆمله‌نین مۆبتداسی‌دیر، همجینس عوضوودور و "و" باغلاییجیسى اونلارى بیرى-بیرینه باغلامیشدیر.
2- بیر جۆمله‌نین ایکى بؤلومونو بیرى-بیرینه باغلار: "من سنه دئدیم کى، آنا دیلینى اؤیرن" جۆمله‌سینده ایکى فیکیر وار، بیرى "من سنه دئدیم"، ایکینجیسى "آنا دیلینى اؤیرن"، "کى" باغلاییجیسى بو ایکى بؤلومو بیرى-بیرینه باغلامیشدیر.
"باغلاییجی‌لارین قورولوشجا نوعلارى"
باغلاییجی‌لار قورولوشجا ایکى چئشیددیر:
1. ساده باغلاییجی‌لار: ساده باغلاییجی‌لار یالنیز بیر سؤزدن عیبارت اولار: و، هم، کى، گاه، آمما، حتى، یعنى، گویا، نه، آنجاق، لاکین، اگر، دا، ده، تا، ایسه.
2. مۆرکب باغلاییجی‌لار: بو باغلاییجی‌لار ایکى و یا اوچ سؤزدن عمله گلر. بونلارین اؤنملی‌لرى بونلاردیر: چونکى، یاخود، هرگاه، نه اینکى، یوخسا، هابئله، و یا، اونا گؤره، اونا گؤره کى، بونا گؤره ده، سانکى، و یا کى، تا کى، مادام کى، ائله کى، اودور کى، بودور کى، بونا گؤره کى، یا دا، نه ده، هم ده، نه ده کى، یا دا کى، هم ده کى، و یا خود، ...
باغلاییجی‌لارین بیر بؤلومو اینکار آنلامى داشییار. بونلارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: نه، نه ده، و نه ده، نه ده کى، و نه ده کى ...
بو باغلاییجی‌لارین ایشله‌نمه‌سینه بیر میثال: بابک نه آنا دیلینى آتار، نه ده، وطنینى ترک ائدر.
بعضى باغلاییجی‌لاردان سونرا ویرگۆل (،) یازیلار.
یۆز‌اوتوزاۆچونجو درس
کؤمکچى نیطق حیصه‌لرى (1)
ایندییه کیمى اؤیرندیگیمیز نیطق حیصه‌لرینین، هر بیریسینین آیریلیقدا مۆستقیل معناسى واریدى و اونلارى ائشیدنده اینساندا مۆعین تصور یارانیردى. بونلاردان باشقا دیلیمیزده ائله سؤزلر ده واردیر کى، اونلارین مۆستقیل معناسى اولماز. مثلا: هم، اؤترۆ، یا، اونا، گؤره...
بو کلمه‌لر جۆمله‌لرده اساس نیطق حیصه‌لرینى بیر-بیرینه باغلار. بونا گؤره ده اونلارا کؤمکچى نیطق حیصه‌لرى دئییلیر.
کؤمکچى نیطق حیصه‌لرى: قوشما، باغلاییجى، ادات.
1. قوشمالار
قوشمالارین مۆستقیل معناسى اولماز، آنجاق ایسیم‌لرین یییه‌لیک، یؤنلۆک، چیخیشلیق حاللارینا قوشولاندا، اونلارین معناسینى بیر بالاجا دَییشر، یعنى اونلارین سمتین، سببین، زامان میقدارین، بیرلیکده اولماغین ... بیلدیرر. بونا گؤره ده اونلارا قوشما دئییلیر.
قوشمالارین اؤزللیک‌لرى: 1. مۆستقیل معنالارى اولماز. 2. هئچ بیر سوالا جاواب وئرمز. 3. جۆمله عوضوو اولا بیلمز. 4. قوشولدوقلارى ایسمى ایسمه و یا فعله باغلار. 5. قوشمالار فقط خبر شکیلچی‌لرى آلا بیلر. 6. ایسمین سونونا قوشولار و وورغو آلماز.
قوشمالار دؤرد جۆر اولور:
1. هم قوشما، هم ده بیر نیطق حیصه‌سی اولانلار. بونلارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: اول، سونرا، قاباق، برى، طرف، باشقا، اؤزگه، آیرى، علاوه، غئیرى، قارشى، یاناشى، تک...
بونلارى بیرى-بیریندن سئچمک اۆچۆن جۆمله ده کى، وظیفه لرینه باخماق لازیمدیر. مثلا: "تک الدن سس چیخماز" و قهرمان تک دؤیوشدو" جۆمله‌لرینده "تک" سؤزۆ بیرینجى جۆمله ده ساى، ایکینجى جۆمله ده قوشمادیر.
2. هم قوشما، هم ده باغلاییجى اولانلار.
بونلارین لاپ چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: ایله، اۆچۆن ، گؤره، اؤترۆ... بونلارى دا بیرى-بیریندن سئچمک اۆچۆن جۆمله ده کى وظیفه لرینه باخیلمالیدیر. مثلا: آیدین ایله گئتدیم (قوشما). آیدین ایله حسن گئتدیلر (باغلاییجى).
3. فقط قوشما اولانلار. چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: کیمى، اۆچۆن ...
4. هم قوشما، هم ده شکیلچى اولانلار. او جۆمله دن: لا-له... گؤزله، ایزله (شکیلچى). حسنله، آتاملا (قوشما). قوشمالار، ایسیم‌لر مۆعین حاللاردا اولاندا، اونلارا قوشولار. بو باخیمدان اونلارین آشاغیداکى دسته لرى واردیر:
1. آدلیق- یییه‌لیک، هم ده یؤنلۆک حالدا اولان سؤزلره قوشولانلار:
بو قوشمالار بونلاردیر: کیمى، تک، قدر، جان، جن: ستارخان تک، اونون کیمى، ذره جن...
2. آدلیق و یییه‌لیک حالدا اولان سؤزلره قوشولانلار:
بو قوشمالار بونلاردیر: اۆچۆن ، حاققیندا، حاقدا، باره ده، باره سینده، اۆسته، اۆستۆنده، ایله (لا-له). میثاللار:
حسن اۆچۆن ، ستارخان حاققیندا، سولمازلا.
3. فقط یؤنلۆک حالدا اولان سؤزلره قوشولانلار:
بو قوشمالار بونلاردیر: گؤره، دوغرو، سارى، قارشى، نیسبتا، مخصوص، طرف، عایید، داییر، جان (جن)، اساسا، دک... میثاللار: بونا گؤره، ائوه دوغرو، مکتبه سارى، آخشاماجان، سحره دک...
4. فقط چیخیشلیق حالدا اولان سؤزلره قوشولانلار:
بو قوشمالارین اؤنملی‌لرى بونلاردیر: برى، قاباق، اول، سونرا، اؤترۆ، باشقا، علاوه، اؤزگه، سووایى، غئیرى، آیرى، ... میثاللار: کئچن ایلدن برى، آتامدان علاوه، سندن قاباق، ...
یۆز‌اوتوزایکینجی درس
"یامسیمالار" (تقلیدى سس‌لر 2)
یامسیلامالارین قورولوشجا نوعلاری:
1- ساده یامسیلامالار:
ساده یامسیلامالار تکجه بیر سؤزدن عیبارت اولور: کوف، هام، شاپ، قور، گور، پیچ، پوف، خیش، فیس، نیق، زیق، خور، شیر...
2- دۆزه‌لتمه یامسیلامالار:
دۆزه‌لتمه یامسیلامالار بیر سؤز، ساده یامسیلاما و بیر سؤزدۆزه‌لدیجى شکیلچیدن دۆزه‌لیر: مه‌له، پارتلا، فیشقیریق، تاپدالا، فیسیلتى، شیریلتى، خیریلدا، زیریلدا، نریلده، پیچیلتى، خیریلتى، زیریلتى، گورولتو، نریلتى، هنیرتى...
*دۆزه‌لتمه یامسیلامالارین نوعلارى:
دۆزه‌لتمه یامسیلامالارین بیر نئچه چئشیدى واردیر کى، آشاغیداکیلاردان عیبارتدیر:
الف. "ایلتی 4" شکیلچیسی ایله دۆزه‌لیب ایشله‌ننلر:
اینیلتی، پیچیلتی، خیریلتى، خورولتو، فیسیلتى،...
دیلیمیزین بعضى لهجه‌لرینده "ایلتى" شکیلچیسی "ایرتى" شکلینده ایشله‌نیر، مثلا "هنیرتى" سؤزۆنده اولدوغو کیمى.
ب. دۆزه‌لتمه یامسیلامالارین بؤیوک بیر حیصه‌سی "ایلدا 4" شکیلچیسی ایله دۆزه‌لیر کى، اساسا فعل کیمى ایشله‌نیر:
هیققیلدا(ما)، زیققیلدا، پیچیلدا، نریلده، جۆرولده، ...
3- مۆرکب یامسیلامالار:
مۆرکب یامسیلامالار ایکى سؤزدن و اساسا بیر ساده یامسیلامانین تکراریندان دۆزه‌لیر: شیر-شیر، شاراپ-شوروپ، تاراپ-توروپ، چیغیر-باغیر، شیر تا شیرت، ...
دئدییمیز کیمى، مۆرکب یامسیلامالار اساسا بیر ساده یامسیلامانین تکراریندان یارانیر و بونا گؤره ده، اونلارین آراسیندا تیره (-) قویولور. بو واختا کیمى دیل قایداسى کیتابلاریمیزدا مۆرکب یامسیلامالار مۆرکب ایسیم، یا دا مۆرکب ظرف ساییلیرمیش.
الف. ایسیم حئساب اولموش مۆرکب یامسیلامالارا میثال:
کیبریتى چکدى، اوتاقدا پارتا-پارت (مۆبتدا-ایسیم) قوپدو.
ب. حرکت طرزى ظرفى اولان مۆرکب یامسیلامالارا میثال:
گوپ-گوپ دؤیونوب، داریلدى باغریم. (نئجه دؤیونوب؟)
یۆز‌اوتوزبیرینجی درس
"یامسیمالار" (تقلیدى سس‌لر 1)
بۆتۆن دیل‌لرده اولدوغو کیمى، آنا دیلیمیزده ده ائله سؤزلر واردیر کى، اونلار اینسانلارین، حئیوانلارین سس‌لرین و یا طبیعتدن ائشیدیلن سس‌لرین تقلیدى-یامسیلاماسى یولو ایله یارانیر.
بو یول ایله یارانان سؤزلرین بعضیسى آرتیق مۆعین وارلیق بیلدیرن ایسیم‌لر کیمى ایشله‌نیر. مثلا: "میغ" سسیندن "میغمیغا" سؤزۆ، "قا-غا-قور" سس‌لریندن "قورباغا" سؤزۆ، "تیس" سسیندن "تیسباغا" سؤزۆ، "جیر" سسیندن "جیرجیراما" سؤزۆ "قوم" سسیندن "قومرو" سؤزۆ، "پیس" سسیندن "پیس-پیسا" سؤزلری، "ما" سسیندن، "ماچ-مارچ" کلمه‌لرى، "سوس" سسیندن "سوسرى" سؤزۆ، "شاق" سسیندن "شاققیلداماق" سؤزۆ... اورتایا گلمیش‌دیر.
دیلیمیزده گئنیش شکیلده ایشله‌نن "دۆدوک، تۆتک، شاپالاق، تپیک،..." کیمى ایسیم‌لر، ائله‌جه ده، "خورولداماق، قیشقیرماق، باغیرماق، زیریلداماق، زاریلداماق، خاریلداماق، آسقیرماق، هیچقیرماق، گه‌ییرمک، آنقیرماق، کیشنه‌مک، مله‌مک، موغولداماق، فیسیلداماق، قورولداماق، گورولداماق،..." کیمى مصدرلرین هامیسى یامسیلاماقدان تؤره‌نن کلمه‌لردیر.
یامسیلامالار دیلیمیزده چوخ ایشله‌نن سؤزلردن حئساب اولا بیلر، اونا گؤره کى، سؤز یارادیجیلیغیندا اونلاردان چوخ فایدالانیریق. مثلا "باغیرماق" مصدرى عادى بیر فعل کیمى تام صرف اولماقلا برابر، اوندان مۆختلیف ایسیم‌لر، صیفت‌لر و ... دۆزه‌لتمک مومکوندور. مثلا: باغیردان، باغیرارکن، باغیریب، باغیرتى، باغیر، باغیر باغیرماق. ..
یامسیلامالار قورولوشجا یا ساده، یا دۆزه‌لتمه ، یا دا مۆرکب اولار.
یۆز‌اوتوزونجو درس
"نیدا"
مۆستقیل نیطق حیصه‌لریندن بیرى ده، نیدادیر. نیدالار اینسانین حیس‌لرى، شادلیغى، تعجبو، قورخوسو، واله‌لیگى، نیفرتى، کدرى، ...نى گؤرسه‌دن کلمه‌لر دیر، او بیرى مۆستقیل نیطق حیصه‌لرینین عکسینه، نیدالار تکلیکده بیتمیش فیکر ایفاده ائدر و آیرى نیطق حیصه‌لریله هئچ بیر باغلی‌لیق‌لارى اولماز. نیدالاردان سونرا تعجب علامتى (!) قویولمالی‌دیر. نیدالار ایکى جۆر اولار:
1- اصل نیدالار: بونلارین آیرى نیطق حیصه‌لریله باغلی‌لیغى اولماز و اونلاردان آیرى سؤز دۆزه‌لمز. نیدالارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: آه!، آخ!، واى!، اه!، هئى!، هئى-هئى!، بى!، آوا!، آواوا!، اوف!، اوخ!، به-به!، په-په!، هاى-هاى!، اه!، اوه!، آها!، تف!، خوخ!، هورا!، هاراى!، ...
2- هم نیدا، هم ده آیرى معناسى اولانلار: بونلارین سایى چوخدور. میثال اۆچۆن : حئییف!، آمان!، جان!، آى جان!، ...
"نیدالارین معناجا نوعلارى"
نیدالارین معناجا آشاغیداکى نوعلارى واردیر:
1. خطاب بیلدیلنلر: آ!، آى!، ائى!، ...
2. هیجان، نیفرت، ...بیلدیرنلر: واى!، باى-باى!، آه!، آخ!، واه!، به-به!، قاه-قاه!
3. ایمداد، اضطراب، چاغیریش بیلدیرنلر: هاراى!، آى هاراى!، آمان!، آى آمان!