اوتوزدوققوزونجو درس

"صیفت (1)"

   اشیانین نئجه‌لییینى (بیچیمى، علامتى، رنگى، کیفیتى، ...) بیلدیرن سؤزلره صیفت دئییلیر. صیفت عایید اولدوغو ایسیمدن اول گلر و نئجه، نه جۆر، و هانسى سواللاریندان بیرینه جاواب وئرر: قیرمیزى گۆل. - نئجه گۆل؟ -قیرمیزى.

   بیر جۆمله‌ده اگر صیفت خبر اولسا، ایسیمدن سونرا گلر: "وطن عزیزدیر."

   صیفت ایله اونون عایید اولدوغو ایسیمه "صیفت بیرلشمه‌سى" دئییلیر.  صیفت بیرلشمه‌سینده ایسیم دَییشیلر، آنجاق صیفت دَییشیلمز. آمما اگر صیفت ایسیم یئرینده ایشله‌نه،  ایسیم کیمى دَییشیلر: "قهرمانلار گلدیلر". بورادا "قهرمان" سؤزۆ ایسیم کیمى ایشله‌نیب، اونا گؤره ده، جمع علامتى آلیب‌دیر. آمما "قهرمان جاوانلار" ترکیبینده "قهرمان" سؤزۆ صیفت‌دیر، اونا گؤره ده، دَییشیلمه‌ییب‌دیر.

صیفت‌لرین قورولوشجا نوعلارى:

1. ساده صیفت‌لر

2. دۆزه‌لتمه  صیفت‌لر

3. مۆرکب صیفت‌لر

1. ساده صیفت‌لر: ساده صیفت‌لر بیر کؤکدن عیبارت اولار و شئی‌لرین نئجه‌لی‌یینى بیلدیریر. بو صیفت مضمونا گؤره آشاغیداکى دسته لره بؤلۆنۆر:

الف. رنگ بیلدیرنلر: آغ، قارا، یاشیل، ...

ب. نئجه لییى بیلدیرنلر: یاخشى، پیس، گؤزل، ...

ج. اؤلچو و حجم بیلدیرنلر: اوجا، قیسا، هۆندۆر، ...

د. داد بیلدیرنلر: شیرین، آجى، شور، بئر، ...

ه. ظاهیرى علامت بیلدیرنلر: شیل، کور، قوجا، جاوان، ...

و. ایستی‌لیک و آغیرلیق بیلدیرنلر: آغیر، یۆنگۆل، ایستى، ...

اوتوزسککیزینجی درس

"ایسیم‌لرده خبر علامتی"

   "ستارخان قهرماندیر." سؤزلرى بیتمیش بیر فیکرى بیلدیریر، اونا گؤره ده، جۆمله‌دیر. بورادا "دیر" شکیلچی‌سی فیکرى تاماملاییر. اگر او اولماسا، "ستارخان قهرمان" سؤزلرى بیتمیش فیکر بیلدیرمز. دئمک "دیر" شکیلچی‌سی "ستارخان" سؤزۆله قهرمان" سؤزۆنۆ بیرى-بیرینه باغلاییر و "ستارخان" سؤزۆنۆ "مۆبتدا" و "قهرمان" سؤزۆنۆ، "خبر" ائدیر. بونا گؤره ده "دیر" شکیلچی‌سینه خبر علامتى دئییلیر. خبر علامتلرى شخصه گؤره دَییشیر.

خبر شکیلچی‌لرى بونلاردیر:

1. بیرینجى شخص تک:

الف. سؤز سس‌سیز ایله بیتسه، قالین سسلی‌لرده "آم (am)" و اینجه سسلی‌لرده "أم ( əm )" اولار: قهرمانام، مۆعللیمم.

ب. سؤز سسلى ایله بیتسه، یوخاریداکى شکیلچی‌لر ایشله‌نر، آنجاق "ى" سس‌سیز حرفى ایکى سسلى آراسیندا گلر: آنایام، ننه‌یم.

2. بیرینجى شخص جمع:

الف. سؤز سس‌سیزله بیتسه، سون سسلی‌نین قالین و یا اینجه‌لی‌یینه گؤره دؤرد چئشید "̌یق (ıq)، یک (ik)، وق (uq)، ۆک (ük)" شکیلچی‌سی ایشله‌نر: اینسانیق، مۆعللیمیک، قوهوموق، بؤیۆگۆک.

ب. سؤز سسلى ایله بیتسه، یوخاریداکى شکیلچی‌لر ایشله‌نر، آنجاق ایکى سسلى آراسیندا "ى" گلر: باجی‌ییق، چؤرکچی‌ییک، اودونچویوق.

3. ایکینجى شخص تک:

هم سسلى، هم ده سس‌سیز حرفله بیتن سؤزلرین سون سسلی‌سى قالین اولسا، علامتى "سان"، اینجه اولسا "سن" اولار: قوچاقسان، بؤیۆکسن.

4. ایکینجى شخص جمع:

هر جۆر کلمه‌نین سون سسلی‌سینه باغلى اولاراق، دؤرد چئشید "سیز (siz)، ̌سیز (sız)، سوز (suz)، سۆز (süz)" شکیلچی‌سى ایشله‌نر: آناسیز، حکیمسیز، قوهومسوز، دۆزسۆز.

5. اۆچۆنجۆ شخص تک:

هر جۆر کلمه‌نین سون سسلی‌سینه باغلى اولاراق، دؤرد چئشید "دیر (dir)، ̌دیر (dır)، دور (dur)، دۆر (dür)" شکیلچی‌سی ایشله‌نر: آنادیر، حکیمدیر، قوهومدور، اۆزۆمدۆر.

6. اۆچۆنجۆ شخص جمع:

اۆچۆنجۆ شخص تکده اولان علامتلره "لار، لر" جمع علامت‌لرى آرتیریلار: قهرماندیرلار، ننه‌دیرلر.

خبر علامتینین اینکارى: بو علامت "دگیل= دئییل"دیر. خبر شکیلچی‌لرى سؤزۆن اؤزۆنه یوخ، اینکار علامتینه آرتیریلار:

من مۆهندیس دئییله‌م.

بیز مۆهندیس دئییل‌یک.

سن مۆهندیس دئییل‌سن.

سیز مۆهندیس دئییل‌سیز.

او مۆهندیس دئییل‌دیر.

اونلار مۆهندیس دئییلدیرلر.

اوتوزیئددینجى درس

"حال شکیلچی‌لرینین مۆختلیف معنالی سؤز یاراتماسى (7)"

6. چیخیشلیق حال:

   بو حالین علامتی "دان-دن"دیر. بو حالدا اولان ایسیم ایشین باشلانقیج نوقطه‌سینی بیلدیریر. ایسیم‌لر جۆمله  ایچینده تأثیرلى و تأثیرسیز فعللرین ایسته‌یى نتیجه‌سینده بو حالدا اولورلار. بو حالدا اولان ایسیمین جۆمله ‌ده مۆختلیف گؤره‌ولرى (وظیفه) اولار:

1. تأثیرلى و مۆتحریک فعللى جۆمله‌ده، بو حالدا اولان ایسیم حرکتین چیخیش نوقطه‌سینى بیلدیرن یئر ظرفى اولور: اوزاقدان بیر هاراى گلیر. ائودن اینیلتی‌سى ائشیدیلیردى.

2. غیرمتحریک تأثیرلى و تأثیرسیز فعللى جۆمله‌لرده، بو حالداکى ایسیم اساسا تاماملیق اولور: من بازاردان ماراقلى بیر کیتاب آلدیم.

   بو حالین شکیلچی‌لرى همیشه حال علامتى کیمى اولمور، همیشه صرفى وظیفه داشیمیر، بلکه یؤنلۆک و یئرلیک حاللارى کیمى، آیرى وظیفه‌لر ده داشییار. چیخیشلیق حالینین بئله غیرصرفى و بیر نوع نحوى گؤره‌ولرى داها چوخدور. بونلار آشاغیداکیلاردان عیبارتدیر:

1. حال شکیلچی‌سی کیمى حرکتین چیخیش نوقطه‌سینى بیلدیریر: اوشاق مکتبدن گلدى.

2. معناجا چیخیشلیق یوخ، شکلى جهتدن سبب اولور: اوتانجاقلیقدان آجیندان اؤلۆر.

3. حال علامتى یوخ، ایکى شئى آراسیندا، موقاییسه علامتى اولار: کاسا آشدان ایستی‌دیر.

4. مۆختلیف نیطق حیصه‌لریندن زامان ظرفى دۆزه‌لدر: چوخدان، دۆنَندن، سونرادان.

5. سونرا، قاباق، اول، برى، قدیم. .. قوشمالارى ایله زامان ظرفى دۆزه‌لدر: بوندان سونرا، دۆنَندن برى، اوتورومدان اؤنجه.

6. "باشقا، سئوایى، علاوه، اؤترۆ" قوشمالار ایله مۆختلیف نیطق حیصه‌لریندن سبب، فرقلنمه، خصوصیت معناسى وئرن سؤزلر دۆزه‌لدر: بوندان باشقا، سندن سئوایى.

7. ساى، صیفت، و ... کیمى سؤزلردن حرکت طرزى ظرفى یارادیر: بیردن، اوجادان.

8. بو حال شکیلچی‌سی بعضا ایستیثنالیق مضمونو داشی‌ییر: ال الدن اۆستۆن‌دۆر. سندن ده بؤیۆگۆ واردیر.

9. بو حال شکیلچی‌سی بعضا یییه‌لیک حال شکیلچی‌سینه چئوریله بیلر: اوشاقلاردان ایکیسى= اوشاقلارین ایکیسى.

10. بو حال شکیلچی‌لرى بعضا مۆرکب مۆقاییسه صیفت‌لرى یارادار: سودان دورو، دیلدن ایتى، آغیلدان کم، گۆلدن تمیز.

اوتوزآلتینجى درس

"حال شکیلچی‌لرینین مۆختلیف معنالی سؤز یاراتماسى (6)"

5. یئرلیک حال:

   حالین صرفى علامتى"دا-ده" دیر. بو حالدا ایشله‌نن ایسیم فعللرین ایجرا اولدوغو یئرى و یا اشیانین اولدوغو یئرى بیلدیریر. بو حالداکى ایسیم‌لر فعلین ایجرا اولدوغو یئرى بیلدیرسه، غیرمۆستقیم تاماملیق اولار: ایشچیلر باغدا ایشله‌ییرلر. (یئر ظرفى)، بو شعرى کیتابدا اوخودوم. (تاماملیق)

   بو حالدا اولان ایسیم هم فعلى، هم ده ایسمى جۆمله‌لرده ایشلنه بیلر: حسن مکتبده مۆعلیم‌دیر. (ایسمى). حسن مکتبده چالیشیر. (فعلى).

بو حالین دا صرفى علامتى همیشه حال علامتى کیمى ایشلنمز. بو شکیلچی‌لر مۆختلیف نیطق حیصه‌لریله آشاغیداکى وظیفه‌لرى داشییا بیلر:

1. حال شکیلچی‌سی اولدوغو زامان یا تاماملیق، یا دا یئر ظرفى یارادیر. (یوخاریدا گؤردۆک)

2. زامانى معنالى ایسیم‌لرله، زامان ظرفى یارادیر: آیدا، ایلده، هفته ده، گۆنده.

3. "لیق 4" شکیلچی‌سی ایله دۆزه‌لمیش ایسیم‌لرله زامان ظرفى یارادار: جاوانلیقدا، اوشاقلیقدا، گلینلیکده.

4. قارانلیق، ایشیق کیمى سؤزلرله یئنه ده زامان ظرفى یارادار: قارانلیقدا، ایشیقدا.

5. "او" عوضلیگى ایله، یئنه ده زامان ظرفى یارادار: اوندا او مۆعلیم ایدى.

6. سایلارلا خصوصى ظرفلر یارادار: بیرلیکده، آزلیقدا، اۆچلۆکده.

7. بعضى سؤزلردن هم نیسبت شکیلچی‌لر ایله بیرلیکده، هم ده اونلارسیز یئر ظرفلرى یارادار: آلتیندا، ایچینده، اۆزده، ظاهیرده

اوتوز‌بئشینجى درس

"حال شکیلچی‌لرینین مۆختلیف معنالی سؤز یاراتماسى (5)"

4. یؤنلۆک حال:

   بو حال ایشین یؤنۆ و چاتاجاغى نوقطه‌نى بیلدیریر. ایسیم بو حالدا اولدوقدا، اساسا، فعلى  جۆمله‌لرده ایشله‌نر و فعللرین مضمون و ایسته‌یینه گؤره اولار. لاکین بعضا ده ایسمى جۆمله‌لرده ده ایشله‌نر: اینسانا حیات لازیم‌دیر.

ایسیم بو حالدا هم تأثیرلى، هم ده تأثیرسیز؛ هم متحرک، هم ده غیرمتحرک فعللرین ایسته‌یینه گؤره ایشلنه بیلر. ایسیم جۆمله  ایچینده او زامان تأثیرلى فعللرین ایسته‌یینه گؤره یؤنلۆک حالدا ایشله‌نر کى، هامان جۆمله‌ده و یا اوندان قاباقکى و یا سونراکى جۆمله‌ده تأثیرلیک حالدا ایشلنمیش بیر ایسیم اولموش اولسون: "ائلدار دوستونو مکتبه آپاردى." بو جۆمله‌ده "مکتبه" سؤزۆ اونا گؤره یؤنلۆک حالدادیر کى، او جۆمله‌ده تأثیرلیک حالدا اولان "دوستونو" سؤزۆ ده ایشله‌نیب‌دیر.

    آنجاق خبرى، تأثیرلى مجهول فعل اولان جۆمله‌لرده، تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم (مفعول)، مۆبتدانین یئرینى توتوب، ناییب فاعیل اولدوغو اۆچۆن ، یؤنلۆک حالدا اولان ایسیم تأثیرلیک حالدا اولان باشقا ایسیم ایسته‌میر: "من حسنى مکتبه آپاردیم." معلوم خبرى جۆمله‌ده "مکتبه" سؤزۆندن قاباق تأثیرلیک حالدا" حسنى" سؤزۆ واردیر. آنجاق بو جۆمله‌نین مجهولو اولان"حسنى مکتبه آپاریلدى" جۆمله‌سینده "حسن" مۆبتدانین یئرینى توتدوغو اۆچۆن ، داها آیرى بیر تاثیرلیک حالدا اولان ایسیمه ائحتیاج یوخدور.

    تاثیرسیز و غیرمتحرک (گۆلمک کیمى) فعللرده ده بئله دیر: "آتا اوشاغین ایشینه گۆلدۆ." بورادا "ایشینه" سؤزۆ جۆمله‌نین غیرمۆستقیم تاماملیق‌دیر.

    بو حالین شکیلچیلرى" آ-ه" و یا "یا، یه" دیر. بو شکیلچی‌لرین نحوى جهتدن آشاغیداکى وظیفه‌لرى واردیر:

1. بو شکیلچى مۆختلیف نیطق حیصه‌لریندن تاماملیق و یا غیرمۆستقیم تاماملیق عمله گتیرر: او منه باخدى. سولماز ائلنازا یولداش‌دیر.

2. بیر سیرا حرکت بیلدیرن فعللرده بو حالدا اولان ایسیم یئر ظرفى اولار: او مکتبه گلدى.

3. "قدر" معناسى بیلدیرن قوشمالار ایله بیرلیکده زامان و مکان ظرفى یارادار: آخشاما جان یئل اسدى.

4. بو حالدا اولان ایسیم یؤن و دوغرولتو بیلدیرن قوشمالارلا یئر ظرفى بیلدیرر: ائوه سارى گئتدیک.

5. "گؤره" قوشماسیله سبب ظرفى یارادار: بونا گؤره گلدیم.

6. بو حالدا اولان ایسیم‌لردن سونرا "گؤره" قوشماسى گلدیکده بیر سیرا حاللاردا "از نظر"، "به عقیده" فیکرینى ایفاده ائدر: معلیمه گؤره من یاخشى اؤیره‌نیرم.

7. بو حالدا اولان ایسیمدن سونرا "نیسبتا" قوشماسى گلنده توتوشدورما معناسى بیلدیرر: بو داغا نیسبت، او داغ اوجادیر.

8. یؤنلۆک حال شکیلچیسى مصدرلره قوشولدوقدا "سبب ظرفى" یارانار: اوشاقلار دولانماغا گئتدیلر.

9. بو حال شکیلچیسى"‌لیق4" شکیلچیسى ایله دۆزه‌لمیش ایسیم‌لره قوشولاندا سبب ظرفى یارادار: بورایا دولانماغا گلمیشیک.

    سون ایکى حالدا یؤنلۆک حال شکیلچیسى"اۆچۆن" قوشماسى (فارسجا: براى) ایله دَییشیله بیلر: بورایا آغالیق اۆچۆن  گلمه‌میسن کى؟