سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.
یئتمیش‌بیرینجى درس
عوضلیک‌لر (13)
5. تعیین عوضلیک‌لرى
بیرینجی، ایکینجی و اۆچۆنجۆ شخص تک، هابئله ایسیم‌لردن سونرا "اؤز" عوضلیگینین ایشله‌نمه‌سینده بو خصوصیت واردیرکى، بیرینجى شخص تکده، ایسیمین سونوندا شخص سونلوغو "یم"-نا گؤره "اؤز"ۆ ایشلتمه‌یه ائحتیاج اولمور. مثلا "من کیتابیمى اوخودوم" جۆمله‌سینى "من اؤز کیتابیمى اوخودوم" شکلینده دئییب یازماغا ائحتیاج یوخدور. آنجاق "سن کیتابینى اوخودون"، "او کیتابینى اوخودو"، "حسن کیتابینى اوخودو" جۆمله‌لرینده "اؤز" عوضلیگى لازیم‌دیر، اونا گؤره کى اونلارین شخص‌لرى آیدین دئییل.
دئییلمه‌لی‌دیر کى بو وضعیت یازى دیل نورماللارى ایله دیر. تبریز لهجه‌سینده ایکینجى شخصده "اؤز" سؤزۆنه ائحتیاج اولمور: سن کیتابیوى اوخودون. دئمک نیسبت شکیلچی‌سی قبول ائتمه‌ین "اؤز" تعیین عوضلیگى هئچ بیر ایسمى دَییشه بیلمز و یالنیز فاعیل (سوبیکت) ایله مفعولون (اوبیکت) ایلگی‌سینى بیلدیریر.
"بۆتۆن، هر، عئینى، فیلان" عوضلیک‌لرى ده دییشیلمز و اونلاردان سونرا گلن ایسیم‌لرى تعیین ائدر.
"هر" سؤزۆ "کس، بیر، بیرى" سؤزلریله ایشله‌نیب، غیرمۆعین عوضلیک‌لر یارادار: هرکس، هر بیر، هر بیرى.
"اؤز" و "هر بیرى"دن باشقا بو عوضلیکلردن سونرا گلن ایسیم‌لر آدلیق حالدا دا اولا بیلر.
یئتمیش‌ینجى درس
عوضلیک‌لر (12)
5. تعیین عوضلیک‌لرى
بو عوضلیک‌لر جۆمله‌ده ایسیم‌لردن اؤنجه گلر و اونلارى تعیین ائدر. بو عوضلیک‌لرین سایى چوخدور. اونلارین لاپ چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: اؤز، هر، بۆتۆن، عئینى، فیلان، ...
اؤرنک: من اؤز دوستومو گؤردۆم. اونلار اؤز ایشله‌رینى یئرینه یئتیردیلر. بو عئینى کیتاب‌دیر.
بو عوضلیک‌لرین هئچ بیریسى حاللانماز، جمع علامتى آلماز و منسوبیت شکیلچی‌لریله ایشله‌نمز.
"اؤز" تعیین عوضلیگى هم ده قاییدیش شخص عوضلیگینین بیرینجى نوعونون اساسینى تشکیل ائدیر. بونلارین اساس فرقى اوندان عیبارتدیر کی، قاییدیش عوضلیگینده "اؤز" نیسبت شکیلچی‌لرى آلاندان سونرا قاییدیش عوضلیگى اولار، آنجاق تعیین عوضلیگینده "اؤز" هئچ بیر شکیلچى قبول ائده بیلمز.
"اؤز" تعیین عوضلیگى اولاندا موطلق بیر ایسیمدن قاباق گلر و اونون ایسته‌یینه گؤره بو ایسیم نیسبت شکیلچی‌سی قبول ائدر و بو شکیلچینى قبول ائتمه‌ین ایسیم "اؤز" ایله ایشله‌نه بیلمز.
تعیین عوضلیگى اولاندا "اؤز"ۆن شخص علامتى اولا بیلمز و اوندان سونرا گلن ایسیم شخصى بیلدیرر: اؤز دوستوم، اؤز دوستوموز، ...
"اؤز" تعیین عوضلیگى اؤزۆندن سونرا گلن ایسیمى تعیین ائدیر، آنجاق بو تعیین، صیفت تعیین ائتمه‌سى کیمى دئییل، بلکه بو ایسمى بیلدیریر: "من اؤز خالقیما اینانیرام." دئدیکده "اؤز" سؤزۆ "خالقیما" سؤزۆنۆ بَلله‌ندیریر، دقیق‌له‌شدیریر. بئله حاللاردا "اؤز" معناجا تعیین ساییلیرسا دا، مۆستقیل شکیلده جۆمله عوضوو اولا بیلمز، بلکه او اؤزۆندن سونرا گلن ایسیمله بیرلیکده جۆمله‌نین مۆعین عوضوو اولور. اؤرنک اۆچۆن یوخاریداکى جۆمله‌ده "اؤز خالقیما" جۆمله‌نین غیر مۆستقیم تاماملیغى دیر.
آلتمیش‌دوققوزونجو درس
عوضلیک‌لر (11)
4. غیر مۆعین عوضلیک‌لر
"هره" عوضلیگیندن "هره‌سى" غیر مۆعین عوضلیگى ده دۆزه‌لر، یعنى نیسبت شکیلچی‌سینى آرتیرماقلا یئنی عوضلیک یارانار.
یئنی عوضلیگینین اؤزۆنه اؤزل خصوصیت‌لرى وار و شخصه عایید بیر میقدارین بیر نئچه عئینى حیصه‌یه بؤلۆندۆیۆنۆ بیلدیریر. چوخلوق مضمونو داشیدیغى اۆچۆن نیسبت شکیلچی‌لریندن بیرینجى و ایکینجى شخص تکین علامتلرینى قبول ائده بیلمیر، آنجاق جمع علامتلرینى آلار: هره‌میز، هره‌نیز. بو عوضلیک‌لر و "هره" نین اؤزۆ جمع علامتى قبول ائتمیر. اۆچۆنجۆ شخصده ده "سى" شکیلچی‌سی آرتیریلار: هره‌سى.
"هر" اساسیندا دۆزه‌لن بو غیر مۆعین عوضلیک‌لرین هامیسى حاللانیر: هره‌میزین، هره‌سینى، هره‌نیزده.
"هره" اساسیندا دۆزه‌لن بو سون عوضلیک‌لر حاللاناندان سونرا "کى" شکیلچی‌سینى آلیب "یییه‌لیک شخص عوضلیگى" کیمى ایشله‌نر: هره‌میزده کى، اونلارین هره‌سی‌نین‌کى، ...
آنجاق بو عوضلیک‌لره یالنیز یییه‌لیک و یئرلیک حالدا اولارکن "کى" شکیلچی‌سینى قوشماق اولار.
غیر مۆعین عوضلیک‌لرین بعضی‌لرى منسوبیت شکیلچی‌لرى قبول ائده بیلر: کیمسه‌میز، بیر کسیم، هئچ بیر کس‌لرى، هر زادین، بعضی‌لریمیز، فیلان‌کسلر.
آنجاق بو عوضلیکلردن "بیر" واسیطه‌سیله دۆزه‌لن‌لر، "نئچه"، "هره" سؤزلرى واسیطه‌سیله یارانانلار، هابئله کیمى، کیمیسى، کیم ایسه، نه‌یى‌سه، ندنسه، بعضى، بعضی‌سى، هامیسى، هره‌سى، ... عوضلیک‌لرى منسوبیت شکیلچی‌لرى قبول ائتمز.
آلتمیش‌سککیزینجى درس
عوضلیک‌لر (10)
4. غیر مۆعین عوضلیک‌لر
ج) "نه" سؤزۆنۆن اساسیندا دۆزه‌لن‌لر: نه ایسه، هئچ نه، هر نه، هابئله حالین شکیلچی‌لرینى قبول ائتمیش "نه" سؤزۆنه "سه" قوشماسى آرتیرماقلا دۆزه‌لن‌لر: نه‌یین سه، نه‌یه سه، نه‌یى سه، نه ده سه، ندنسه.
بو سون عوضلیکلردن بیرینجی‌لری منسوبیت، حال علامتلرینى آلار، آنجاق ایکینجى دسته اونلارین هئچ بیرینى قبول ائتمز.
د. "کس-زاد" سؤزلرینین اساسیندا دۆزه‌لن غیر مۆعین عوضلیک‌لر: هئچ کس، هر کس، بیر کس، هر بیر کس، هئچ بیر کس، هر زاد، هئچ زاد، بیر زاد، هر بیر زاد، هئچ بیر زاد، فیلانکس، ...
بو غیر مۆعین عوضلیک‌لرین هامیسى حاللانار، آنجاق "فیلانکس"دن باشقا هئچ بیری جمع علامتى گؤتۆرمز. چۆنکى "هئچ" سؤزۆ یوخلوق، "بیر" سؤزۆ تک‌لیک و "هر" سؤزۆ چوخلوق بیلدیریر کى، جمعه موغاییردیر.
ه. نئچه، بعضى، هامى سؤزلرى واسیطه‌سیله دۆزه‌لن غیر مۆعین عوضلیک‌لر: نئچه‌سى، بعضى، بعضی‌سى، بعضی‌لرى، هامی، هامیسی.
بو عوضلیک‌لر حاللانار، آنجاق جمع علامتى قبول ائله‌مز.
آلتمیش‌یئددینجى درس
عوضلیک‌لر (9)
4. غیر مۆعین عوضلیک‌لر
غیر مۆعین شخصلر و یا شئی‌لرى بیلدیرمک اۆچۆن غیر مۆعین عوضلیک‌لر ایشله‌نر:
الف) "کیم" عوضلیگینه "ى، یسى، سه، ایسه" شکیلچی‌لرینین بیرینى آرتیریب، یا دا اوندان اؤنجه "هر، هئچ" کلمه‌لرینین بیرینى آرتیرماقلا دۆزه‌لن، غیر مۆعین عوضلیک‌لر:
کیمى، کیمیسى، کیمسه، کیم ایسه، هر کیم، هئچ کیم.
بو عوضلیک‌لر "کیم، ایسه" دن باشقا حاللانار، آنجاق جمع‌لنمزلر:
کیمی‌نین، کیمی‌نه، کیمی‌سینین، کیمی‌سینه، کیمی‌سیندن، کیمسه‌نین، کیمسه‌دن، هر کیمه، هر کیمین، هئچ کیمى، ...
بو عوضلیکلردن "کیمسه، هر کیم، هئچ کیم" منسوبیت شکیلچی‌لرینى آلار: کیم‌سم، کیمسه‌سى، هر کیمی‌میز، هئچ کیم‌لرى، ...
ب) "بیر" سؤزۆ اساسیندا دۆزه‌لن‌لر: بیرى، بیریسى، هر بیرى، هئچ بیرى، هئچ بیر، هر بیر.
بو عوضلیکلردن"هر بیر، هئچ بیر"دن باشقا قالانلارى حاللانار، آنجاق جمع‌لَنمزلر.
بو عوضلیکلردن "هر بیرى، هئچ بیرى" منسوبیت شکیلچی‌لرینین یالنیز بیرینجى و ایکینجى شخص جمع و اۆچۆنجۆ شخص علامتلرینى آلار: هر بیریمیز، هر بیریز، هئچ بیریمیز، هئچ بیریز، هر بیریسى، هئچ بیریسى. بونلار حاللانیب، یییه‌لیک ایله یئرلیکده "کى" قبول ائدر.