عوضلیکلر (6)
3. سوال عوضلیکلری
دیلیمیزین اۆچۆنجۆ نوع عوضلیکلیرى، مۆعین بیر شخص و یا اشیانى سوال طرزیله و عمومى حالدا بیلدیرر. بو عوضلیکلر ده، شخص عوضلیکلرى کیمى، بیر جۆملهده هئچ بیر ایسمى دَییشه بیلمز، آنجاق ایشلهندیکلرى جۆملهدن سونراکى جۆملهده اونلارین یئرینى توتدوغو ایسیم گلر.
بو عوضلیکلردن "کیم؟" و "نه؟" شخص عوضلیکلرى کیمى، جۆملهنین مۆبتداسى، تاماملیغى، و خبرى اولا بیلر.
دیلیمیزده کى سوال عوضلیکلرى بونلاردیر:
کیم؟، نه؟، هارا؟، هانسى؟، هاچان؟، نئچه؟، نئجه؟، نه واخت؟، نه. زامان؟، هانى؟، هایان؟، ...
بو عوضلیکلردن کیم؟، نه؟، هارا؟، هانسى؟ سؤزلرى حاللانار، جمع علامتى آلار و خبر شکیلچیسی ایله ایشلهنه بیلر:
کیملر، کیمین، کیمه، کیملره، کیمدن، ... بو کیمدیر؟، ...
نلر؟، نهیین؟، نهیه؟، نهلره؟، ندن؟، بو نهدیر؟.
هارالار؟، هارانین؟، هارایا؟، هارالارا؟، هارالاردان؟، ... بورا هارادیر؟ ...
هانسیلار؟، هانسینین؟، هانسینا؟، هانسیلارا؟، هانسیلاردان؟، ... سن دئین هانسیدیر؟
بونلاردان "نه؟" واسیطهسیله نه واخت؟، نه زامان؟، نه جۆر؟، نه سایاق؟، نهیه گؤره؟، ندن اؤترۆ؟، نه تهر؟، نه اۆچۆن ؟، نه قدر؟، نه سببله؟ کیمى سوال عوضلیکلرى ده دۆزلر.
بو عوضلیکلردن "کیم؟" عوضلیگى اؤزۆنه اؤزل آشاغیداکى اؤزللیکلرى واردیر:
1. کیم؟ سؤزۆ یالنیز اینسان آدلارى و یا بو آدلارین تصوورونو وئرن اشیانین آدلارینى دَییشه بیلر: کیم اؤز دیلینى سئویر؟
2. کیم؟ عوضلییى تصدیق بیلدیرن فعللرله ایشلهندیکده "هئچ کس" معناسى وئریر و اینکار بیلدیریر: کیم بیلیر، بلکه بوگۆن یاغیش یاغدى؟ صاباح نه اولاجاغین کیم بیلیر؟
3. کیم سؤزۆ اینکار بیلدیرن فعللرله ایشلهندیکده "هامى" سؤزۆنۆ عوض ائدیر و تصدیق بیلدیریر: آذربایجانین قدیمدن تۆرک اولدوغونو کیم بیلیر؟
عوضلیکلر (5)
2. ایشاره عوضلیکلری
ایشاره عوضلیکلرى منشأ اعتیبارى ایله شخص عوضلیکلریندن ده قدیم دیر. بو عوضلیکلرین جۆمله ایچیندهکى وظیفهلرى شخص عوضلیکلرینین وظیفهلریندن اۆستۆندۆر. باشقا عوضلیکلر یالنیز مۆختلیف نیطق حیصهلرینى دَییشیر و اونلارین یئرینده مۆختلیف وظیفهلر داشیییر. آنجاق بو عوضلیکلر بۆتۆن بو وظیفهلردن باشقا، هئچ بیر نیطق حیصهسینى دییشمهدن، تعیینلیک وظیفهسى داشیییر. دیلیمیزده ان چوخ ایشلهنن ایشاره عوضلیکلرى بونلاردیر:
بو، او، بئله، ائله، همین، هامان.
بو سؤزلر اوندا حقیقى عوضلیک اولا بیلر کى، جۆملهده اشیانین یئرینى توتسونلار، جمع اولا بیلسینلر، حاللانا بیلسینلر، جۆملهنین مۆبتداسى، خبرى و تاماملیغى اولا بیلسینلر. بۆتۆن دیللرده اولدوغو کیمى "بو، او" عوضلیکلرى اۆچۆنجۆ شخص تک، شخص عوضلیکلرینین عئینى دیر.
"بو-او" ایشاره عوضلیکلرینین، "او" شخص عوضلییى کیمى، ایسیملر کیمى حاللانماسیندا مۆعین فرق واردیر، او دا بوندان عیبارتدیر کى، بو عوضلیکلرده بۆتۆن حاللاردا "ن" آرتیریلیر:
بو، بونون، بونا، بونو، بوندا، بوندان.
او، اونون، اونا، اونو، اوندا، اوندان.
بیر سیرا دیللرده اولدوغو کیمى، بو عوضلیکلر ایسیملرین اولینه گلیب، اونلارى تعیین ائدیر، آنجاق اونو کئیفیت جهتدن، یعنى صیفت کیمى یوخ، بلکه اونو باشقالاریندان سئچدیریر: اون ایلدیر کى، همین یئرده یاشاییرام.
*ایشاره عوضلیکلریله صیفتلرین واحید جهتلرى و فرقلى خصوصیتلرى واردیر. واحید جهتلرى بونلاردیر:
1. بونلارین هر ایکیسى ایسیمدن قاباق گلیب، اونلارى تعیین ائدر:
یاخشى شعرى هامى سئور. بو شعرى چوخلارى سئویر.
بو جۆملهلرده "یاخشى" و "بو" سؤزلرینین هر ایکیسى عئینى وظیفه داشیییر و هر ایکیسى عئینى سواللارا جاواب وئریر: "نئجه؟ نه جۆر؟ هانسى؟"
2. بونلارین هر ایکیسى ایسیمله بیرلیکده ایشلهندیکده حال، جمع و خبر شکیلچیلرینى آلا بیلمز، آنجاق تکلیکده ایشلهندیکده اونلارین هامیسینى قبول ائده بیلر:
بئلهلرى، بئلهلرینى، هامانلاردان، بونلارینکى، اونونکوندا، ...
یاخشیلارى پیسلردن آییرماق لازیمدیر. اونلارین ایشلری بونلاردان فرقلیدیر...
بونلارى بیرى بیریندن آییران جهتلر بونلاردیر:
1. ایشاره عوضلیکلرى ایشاره بیلدیریر، بیر حالدا کى صیفتلر علامت و کئیفیت بیلدیریر.
2. صیفت اشیانین علامت و کئیفیتینى بیلدیریرسه، ایشاره عوضلیکلرى اشیانى باشقالاریندان فرقلندیریب، اونلارى باشقالاریندان آییریر.
عوضلیکلر (4)
شخص عوضلیکلری
قاییدیش شخص عوضلیکلری
ب) "بیله" سؤزۆنه نیسبت شکیلچیلرى آرتیرماقلا دۆزهلنلر: بیلهم، بیلهن، بیلهسی، بیلهمیز، بیلهنیز، بیلهلری.
بو عوضلیکلر هئچ واخت بو حالدا ایشلهنمز، بلکه ایسمین چوخ "یؤنلۆک"، "تأثیرلیک" و بعضا ده "یئرلیک" و "چیخیشلیق" حاللاریندا ایشلهنر. آشاغیدا گؤرهجهییمیز کیمى بعضا یییهلیک حالدا دا ایشلهنه بیلر:
*یؤنلۆک حالدا: بیلهمه، بیلهوه، بیلهسینه، بیلهمیزه، بیلهنیزه(بیلهزه)، بیلهلرینه.
*تأثیرلیک حالدا: بیلهمى، بیلهوى، بیلهسینى، بیلهمیزى، بیلهنیزی(بیلهزى)، بیلهلرینى.
"اؤز" سؤزۆ ایله دۆزهلن قاییدیش شخص عوضلیکلرینین عکسینه، "بیله" واسیطهسیله دۆزهلمیش قاییدیش شخص عوضلیکلری هئچ واخت شخص عوضلیکلریله بیرلیکده ایشلهنه بیلمز.
"بیله" سؤزۆ ایله دۆزهلن قاییدیش شخص عوضلیکلرى گونئى آذربایجان و عیراق تورکلرینده ایشلهنیر، بونا گؤره ده قوزئى آذربایجانین قرامئر کیتابلاریندا یازیلمامیشدیر. "اؤز" ایله دۆزهلن قاییدیش عوضلیکلرینده "یییهلیک شخص عوضلیکلرى" اولمادان قاییدیش مضمونو یارانماز، ایکى ضمیرین بیرلیکده ایشلنمهسى ضروریدیر: منیم اؤزۆم، اونلارین اؤزلرى،... .
آنجاق "بیله" ایله دۆزهلن قاییدیش عوضلیکلرینده قاییدیش مفهومو بیر کلمهده وار و باشقا عوضلیک ایستهمیر و بونا گؤره ده: بیلهم= منیم اؤزۆم، بیلن= سنین اؤزۆن، بیلهسى= اونون اؤزۆ، بیلهمیز= بیزیم اؤزۆمۆز، بیلهنیز (بیلهز)= سیزین اؤزۆنۆز، بیلهلرى= اونلارین اؤزلرى دئمکدیر.
"اؤز" سؤزۆ ایله دۆزهلن قاییدیش شخص عوضلیکلرى آدلیق حالدا ایشلهنه بیلر: اؤزۆم دئدیم، اؤزۆن آلدین، ...
آنجاق "بیله" سؤزۆ ایله دۆزهلن قاییدیش شخص عوضلیکلرى، یوخاریدا گؤرستدیییمیز کیمى، آدلیق حالدا ایشلهنه بیلمز و اساسا یؤنلۆک و تأثیرلیک حاللاردا و نادیر حاللاردا یئرلیک و چیخیشلیق حالدا ایشلهنر. یییهلیک حالدا دا ایشلنه بیلر. بو قاییدیش شخص عوضلیکلرینى آشاغیدا حاللاندیریریق:
*آدلیق حال: بیلهم، بیلهن، بیلهسى، بیلهمیز، بیلهنیز (بیلهز)، بیلهلرى.
*یییهلیک حال: بیلهمین، بیلهوین، بیلهسینین، بیلهمیزین، بیلهنیزین (بیلهز)، بیلهلرینین.
*یؤنلۆک حال: بیلهمه، بیلهوه، بیلهسینه، بیلهمیزه، بیلهنیزه (بیلهزه)، بیلهلرینه.
*تأثیرلیک حال: بیلهمى، بیلهوى، بیلهسینى، بیلهمیزى، بیلهنیزى (بیلهزی)، بیلهلرینى.
*یئرلیک حال: بیلهمده، بیلهنده، بیلهسینده،بیلهمیزده، بیلهنیزده (بیلهزده)، بیلهلرینده.
چیخیشلیق حال: بیلهمدن، بیلهندن، بیلهسیندن، بیلهمیزدن، بیلهنیزدن (بیلهزدن)، بیلهلریندن.
بو قاییدیش شخص عوضلیکلرى جمع علامتى آلماز.
بو عوضلیکلر یالنیز "یییهلیک" و "یئرلیک" حالى "کى" شکیلچیسینى قبول ائلهیر: بیلهمینکى، بیلهوینکى، بیلهسینینکى، بیلهمیزینکى، بیلهزینکى (بیلهنیزینکى)، بیلهلرینینکى/ بیلهمدهکى، بیلهندهکى، بیلهسیندهکى، بیلهمیزدهکى، بیلهنیزدهکى، بیلهلریندهکى.
"کى" واسیطهسیله دۆزهلن بو عوضلیکلرین هامیسى جمع علامتى آلار: بیلهمینکیلر، بیلهمیزدهکیلر، ...
عوضلیکلر (3)
1. شخص عوضلیکلرى
ب) قاییدیش شخص عوضلیکلرى: دیلیمیزده ائله عوضلیکلر ده واردیر کى، اونلارین مضمونو شخصین اؤزۆنه قاییدیر. بونلارا قاییدیش عوضلیکلرى دئییلیر. بو عوضلیکلر ایکى جۆردۆر:
الف) "اؤز" سؤزۆ ایله نیسبت شکیلچیلرینده عمله گلنلر کى بونلاردیر: اؤزۆم، اؤزۆن اؤزۆ، اؤزۆمۆز، اؤزۆنۆز (اؤزۆز)، اؤزلرى.
بونلارین هر بیریسى ایسیم کیمى حاللانار: اؤزۆم، اؤزۆمۆن، اؤزۆمه، اؤزۆمۆ، اؤزۆمده، اؤزۆمدن.
بو عوضلیکلر عادتا شخص عوضلیکلریله بیرلیکده ایشلهنر: من اؤزۆم، سن اؤزۆن، او اؤزۆ، بیز اؤزۆمۆز، سیز اؤزۆنۆز، اونلار اؤزلرى.
بو قاییدیش شخص عوضلیکلرى ایسیملر کیمى حاللانیر:
*آدلیق حال: اؤزۆم، اؤزۆن، اؤزۆ، اؤزۆمۆز، اؤزۆنۆز، اؤزلرى.
*یییهلیک حال: اؤزۆمۆن، اؤزۆوۆن، اؤزۆنۆن، اؤزۆمۆزۆن، اؤزۆنۆزۆن (اؤزۆزۆن)، اؤزلرینین.
*یؤنلۆک حال: اؤزۆمه، اؤزۆوه، اؤزۆنه، اؤزۆمۆزه، اؤزۆنۆزه، اؤزلرینه.
*تأثیرلیک حال: اؤزۆمۆ، اؤزۆوو، اؤزۆنو، اؤزۆمۆزۆ، اؤزۆنۆزۆ، اؤزلرینى.
*یئرلیک حال: اؤزۆمده، اؤزۆنده، اؤزۆنده، اؤزۆمۆزده، اؤزۆنۆزده، اؤزلرینده.
*چیخیشلیق حال: اؤزۆمدن، اؤزۆندن، اؤزۆندن، اؤزۆمۆزدن، اؤزۆنۆزدن، اؤزلریندن.
بعضا قاییدیش شخص اؤزلرى اساس شخص عوضلیکلریله بیرلیکده ایشلهنر و جۆملهنین مۆرکب تاماملیغى اولار. بو حالدا شخص عوضلیگى یییهلیک حالدا، اؤز قاییدیش عوضلیگى ایسه نیسبت شکیلچیسی آلیب، سونرا آدلیق حالدان باشقا اوبیرى حاللارین بیرینده اولار: او بو سؤزۆ منیم اؤزۆمه دئدى.
بعضا اؤز قاییدیش عوضلیگى نیسبت شکیلچیسی اؤزۆ وَ ده باغلاییجیسیله مۆرکب تابعلى جۆملهلرده باغلاییجى اولور. بو حالدا بو عوضلیک شخص بیلدیرمز: بوردان چیخ گئت، اؤزۆ ده همیشهلیک گئت.
بو عوضلیکلر آدلیق حالدا ایشلهننده جۆملهنین مۆبتداسى اولور: سن اؤزۆن دانیش.
آنجاق باشقا حاللاردا تاماملیق و خبر اولور: او منیم اؤزۆمه دئدى. کیتاب اؤزۆمۆندۆر.
بو قاییدیش شخص عوضلیکلرى یییهلیک و یئرلیک حالدا؛ کى(4) شکیلچیلریله ده ایشلهنیب عئینى معنانى وئرر: منیم اؤزۆمۆنکۆ، سیزین اؤزۆنۆزۆنکۆ، منیم اؤزۆمده کى، ... بو حالدا بو عوضلیک هم جمع، هم ده حال علامتى قبول ائدر: منیم اؤزۆمۆنکوندن، ...
عوضلیکلر (2)
1. شخص عوضلیکلرى
ب) یییهلیک شخص عوضلیکلرى: بو عوضلیکلر بیر شئیه مالیکلیک و یییهلیگی بیلدیریر. بو عوضلیکلر اساس شخص عوضلیکلریندن شخصه گؤره، یییهلیک حال شکیلچیلرى آرتیرماقلا دۆزهلر: منیم، سنین، اونون، بیزیم، سیزین، اونلارین. بو عوضلیکلر حاللانا بیلمز و اونلاردان سونرا حتما بیر ایسیم گلر: منیم ایشیم، اونلارین وظیفهسى، سنین شخصیتین.
بو عوضلیکلرین ایکینجى نوعو دا واردیر کى، یوخاریداکى ایکینجى نوعا "کو-کى" شکیلچیلرى آرتیرماقلا دۆزهلر: منیمکى، بیزیمکى، سیزینکى، اونلارینکى، سنینکى، اونونکو، ...
بو عوضلیکلر حاللانا بیلر، هم ده جمع علامتى آلیب، سونرا حاللانا بیلر.
بو خصوصیتلرى آشاغیدا گؤرمک اولار:
*آدلیق حال (شئى تک): منیمکى، سنینکى، اونونکو، بیزیمکى، سیزینکى، اونلارینکى.
*آدلیق حال (شئى جمع): منیمکیلر، سنین کیلر، اونونکولار، بیزیم کیلر، سیزینکیلر، اونلارینکیلار.
*یییهلیک حال (شئى تک): منیمکینین، سنینکینین، اونونکونون، بیزیمکینین، سیزینکینین، اونلارینکینین.
*یییهلیک حال (شئى جمع): منیمکیلرین، سنینکیلرین، اونونکولارین، بیزیمکیلرین، سیزینکیلرین، اونلارینکیلارین