یۆز‌اوتوزاۆچونجو درس

کؤمکچى نیطق حیصه‌لرى (1)

   ایندییه کیمى اؤیرندیگیمیز نیطق حیصه‌لرینین، هر بیریسینین آیریلیقدا مۆستقیل معناسى واریدى و اونلارى ائشیدنده اینساندا مۆعین تصور یارانیردى. بونلاردان باشقا دیلیمیزده ائله سؤزلر ده واردیر کى، اونلارین مۆستقیل معناسى اولماز. مثلا: هم، اؤترۆ، یا، اونا، گؤره...

   بو کلمه‌لر  جۆمله‌لرده اساس نیطق حیصه‌لرینى بیر-بیرینه باغلار. بونا گؤره ده اونلارا کؤمکچى نیطق حیصه‌لرى دئییلیر.

کؤمکچى نیطق حیصه‌لرى: قوشما، باغلاییجى، ادات.

1. قوشمالار

   قوشمالارین مۆستقیل معناسى اولماز، آنجاق ایسیم‌لرین یییه‌لیک، یؤنلۆک، چیخیشلیق حاللارینا قوشولاندا، اونلارین معناسینى بیر بالاجا دَییشر، یعنى اونلارین سمتین، سببین، زامان میقدارین، بیرلیکده اولماغین ... بیلدیرر. بونا گؤره ده اونلارا قوشما دئییلیر.

   قوشمالارین اؤزللیک‌لرى: 1. مۆستقیل معنالارى اولماز. 2. هئچ بیر سوالا جاواب وئرمز. 3. جۆمله  عوضوو اولا بیلمز. 4. قوشولدوقلارى ایسمى ایسمه و یا فعله باغلار. 5. قوشمالار فقط خبر شکیلچی‌لرى آلا بیلر. 6. ایسمین سونونا قوشولار و وورغو آلماز.

قوشمالار دؤرد جۆر اولور:

1. هم قوشما، هم ده بیر نیطق حیصه‌سی اولانلار. بونلارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: اول، سونرا، قاباق، برى، طرف، باشقا، اؤزگه، آیرى، علاوه، غئیرى، قارشى، یاناشى، تک...

بونلارى بیرى-بیریندن سئچمک اۆچۆن  جۆمله  ده کى، وظیفه لرینه باخماق لازیمدیر. مثلا: "تک الدن سس چیخماز" و قهرمان تک دؤیوشدو" جۆمله‌لرینده "تک" سؤزۆ بیرینجى جۆمله  ده ساى، ایکینجى جۆمله  ده قوشمادیر.

2. هم قوشما، هم ده باغلاییجى اولانلار.

بونلارین لاپ چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: ایله، اۆچۆن ، گؤره، اؤترۆ... بونلارى دا بیرى-بیریندن سئچمک اۆچۆن  جۆمله  ده کى وظیفه لرینه باخیلمالیدیر. مثلا: آیدین ایله گئتدیم (قوشما). آیدین ایله حسن گئتدیلر (باغلاییجى).

3. فقط قوشما اولانلار. چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: کیمى، اۆچۆن ...

4. هم قوشما، هم ده شکیلچى اولانلار. او جۆمله  دن: لا-له... گؤزله، ایزله (شکیلچى). حسنله، آتاملا (قوشما). قوشمالار، ایسیم‌لر مۆعین حاللاردا اولاندا، اونلارا قوشولار. بو باخیمدان اونلارین آشاغیداکى دسته لرى واردیر:

1. آدلیق- یییه‌لیک، هم ده یؤنلۆک حالدا اولان سؤزلره قوشولانلار:

بو قوشمالار بونلاردیر: کیمى، تک، قدر، جان، جن: ستارخان تک، اونون کیمى، ذره جن...

2. آدلیق و یییه‌لیک حالدا اولان سؤزلره قوشولانلار:

بو قوشمالار بونلاردیر: اۆچۆن ، حاققیندا، حاقدا، باره ده، باره سینده، اۆسته، اۆستۆنده، ایله (لا-له). میثاللار:

حسن اۆچۆن ، ستارخان حاققیندا، سولمازلا.

3. فقط یؤنلۆک حالدا اولان سؤزلره قوشولانلار:

بو قوشمالار بونلاردیر: گؤره، دوغرو، سارى، قارشى، نیسبتا، مخصوص، طرف، عایید، داییر، جان (جن)، اساسا، دک... میثاللار: بونا گؤره، ائوه دوغرو، مکتبه سارى، آخشاماجان، سحره دک...

4. فقط چیخیشلیق حالدا اولان سؤزلره قوشولانلار:

بو قوشمالارین اؤنملی‌لرى بونلاردیر: برى، قاباق، اول، سونرا، اؤترۆ، باشقا، علاوه، اؤزگه، سووایى، غئیرى، آیرى، ... میثاللار: کئچن ایلدن برى، آتامدان علاوه، سندن قاباق، ...