سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.
اوتوز‌ایکینجی درس
"حال شکیلچی لرینین مۆختلیف معنالی سؤز یاراتماسى (2)"
1. آدلیق حال: آدیندان گؤرۆندۆیۆ کیمى بو حال اشیانین آدینى بیلدیریر. لاکین بوندان علاوه آدلیق حالدا اولان ایسیم مجردلییى ده بیلدیرر: "کیتاب ان یاخشى یولداش‌دیر." جۆمله‌سینده هم کیتاب، هم ده یولداش تام مجرد حالدا ایشله‌نیب.
بو حالین علامتى یوخدور، لاکین بَلسیز (نکره) اولان تأثیرلیک حالداکى ایسیمده علامتسیز اولار: "بیر کیتاب آلدیم." بو جۆمله‌ده " کیتاب" سؤزۆ تأثیرلیک حالدا و مفعول اولدوغو حالدا، بَلسیز (نکره) اولدوغو اۆچۆن "ى" علامتینى قبول ائله‌مه‌ییب‌دیر.
ایسیم آدلیق حالدا اولاندا هم ایسمى، هم ده فعلى جۆمله‌لرده "مۆبتدا و خبر" اولار:
"معلیم گلدى. (فعلى جۆمله ) ، معلیم مئهریبان‌دیر. (ایسمی جۆمله )".
اوتوزبیرینجی درس
"حال شکیلچی لرینین مۆختلیف معنالی سؤز یاراتماسى (1)"
ایسیم‌لرده حال آنلاییشى اولدوقجا گئنیش ایحاطه داییره‌سینه مالیک بیر مفهوم‌دور. بو آنلام ایسیمى، صیفتى، سایى، عوضلیگى، فعلى ایسیم‌لرى، فعلى صیفت‌لرى و مصدرلرى ایحاطه ائدن بیر مفهوم‌دور. طبیعی‌دیر کى صیفت، ساى و باشقا نیطق حیصه‌لرى یالنیز ایسیم‌لشدیکدن سونرا، حال شکیلچی‌لرینى آلا بیلرلر.
هر کلمه، جۆمله ایچینده بللى بیر وظیفه داشیمالی‌دیر. ایسیم‌لر هی شئیدن اؤنجه، جۆمله‌نین مۆبتداسى اولار. بو او دئمکدیر کى، ایسیم، فعل ایله گؤزه گؤرۆنمز نحوى ایلگى یه کئچیر، یوخسا اونلار بیر جۆمله‌یه سیغیشا بیلمز. بئله نحوى ایلگی‌یه گیرن هر مۆبتدا و خبر جۆمله‌نین اساس ایکى دیره‌یی حئساب اولور. مۆعین جۆمله‌نین مۆختلیف جهت‌لردن عضوو اولماق ایسته‌ین هر بیر کلمه، جۆمله‌نین اساس دیرک‌لری اولان مۆبتدا و خبرله بللى ایلگی‌یه گیرمه‌دن، اونلارلا باغلانمادان، او جۆمله‌نین عضوو اولا بیلمز. ائله بو ایلگی‌لره گؤره ده مؤختلیف ایسیم‌لرین هره،سى بللى بیر حالدا اولوب، بللى بیر حال سسلی‌سینى آلیر. گؤزه گؤرۆنمه‌ین بۆتۆن بو ایلگی‌لره نحوى ایلگى دئییلیر.
بو دئدیکلریمیزده، کلمه‌لرین ظاهیرى دَییشمه‌لرى صرفى و اونلارین آراسینداکى گؤزه گؤرۆنمز معنوى ایلگی‌لر، نحوى ایلگی‌لردیر. بئله‌لیک‌له ایسمین حاللانماسى هم صرف علمى، هم ده نحو علمینه عایید بیر مسئله دیر. جۆمله ایچینده سؤزلرین روللارى، بیر-بیریله ایلگی‌سی، گؤره‌وى و بو کیمى مسئله‌لرى اؤیره‌نمه‌لی‌ییک. بونا گؤره‌ده صرف ایله یاناشى، قیسا و ییغجام شکیلده نحوین ساده و لازیم مسئله‌لریله ده تانیش اولمالی‌ییق.
دیلیمیزده کى آلتى حال، گئنیش‌لیک و ایحاطه داییره‌لرینه گؤره ایکى یئره بؤلۆنۆر:
1. قرامئرى حاللار (آدلیق، یییه‌لیک، تأثیرلیک)
2. مکانى-قرامئرى حاللار (یؤنلۆک، یئرلیک، چیخیشلیق)
گلن درسلرده بو حاللارین اساسا نحوى اؤزللیک‌لرینى اؤیره‌نه‌جه‌ییک.
اوتوزونجو درس
"منسوبیت و حال شکیلچی‌لری بیرلیکده"
منسوبیت و حال شکیلچی‌لرینین هر ایکیسی ایسیمه قوشولدوقدا اول منسوبیت، سونرا حال شکیلچی‌لری گلر. بو ایکی شکیلچی ایسیم‌لره آرتیریلاندا، ایکینجى شخص تکده، یییه‌لیک، یؤنلۆک و تأثیرلیک حاللاریندا بیر سیرا دولاشیقلیق‌لار اورتایا گلیر. خالقیمیز بو چتینلیگی اورتادان قالدیرماق اۆچۆن، بعضى لهجه‌لرده منسوبیت شکیلچی سینده (ین(in)، ̌ین (ın)، ون (un)، ۆن (ün)) اولان"ن" حرفینی"و"یا چئویریر:
1. ایسیم سس‌سیزله بیتسه:
منسوبیت + یییه لیک حال؛ اودون + ون + ون = اودونونون (اودونووون)
منسوبیت + یؤنلوک حال؛ اودون + ون + ا = اودونونا (اودونووا)
منسوبیت + تاثیرلیک حال؛ اودون + ون + و = اودونونو (اودونووو)
2. ایسیم سسلی ایله بیتسه:
منسوبیت + یییه لیک حال؛ باجی + ن + ین = باجینین (باجیوین)
منسوبیت+یؤنلوک حال؛ باجی + ن + ا = باجینا (باجیوا)
منسوبیت+تاثیرلیک حال؛ باجی + ن + ی = باجینی (باجیوی)
تاپشیریق: آشاغیداکى کلمه‌لره اؤنجه ایکینجى شخص تک شکیلچی‌سی، سونرا حاللاندیران شکیلچی‌لرینی (نییه لیک، یؤنلۆک، تأثیرلیک) آرتیرین: یاتاق، کؤلگه، قارداش، چیچک.
ییرمی‌دوققوزونجو درس
"ایسیم‌لرین حاللارى (3)"
5. یئرلیک حال: بو حالدا اولان ایسیم، ایش و یا حرکتین باش وئردیگی یئرى بیلدیریر. اؤزۆ ده "کیمده؟" "نه‌ده" و یا " هارادا-هاردا" سواللاریندان بیرینه جاواب وئرر: سولماز کیتابدا اوخودو. هاردا اوخودو؟ "کیتابدا".
بو حالین شکیلچی‌لری بونلاردیر:
الف. ایسیم‌لرین سون سسلی‌سی قالین اولسا، شکیلچی‌سی "دا" اولار: آنادا، باجیدا، بولاقدا.
ب. ایسیمین سون سسلی‌سی اینجه اولارسا، علامتى"ده " اولار: چؤلده، ائوده.
ایسیم‌لر جمع اولاندا، اولجه جمع علامتی" لار، لر" ایسیمه قوشولار و اوندان سونرا همن شکیلچی‌لر آرتیریلار: اوتاقلاردا، کۆچه‌لرده.
6. چیخیشلیق حال: بو حال ایش و یا حرکتین چیخدیغی نوقطه‌نی بیلدیریر. بونا گؤره ده اونا "چیخیشلیق حالى" دئییلیر. ایسیم‌لر بو حالدا اولاندا "کیمدن؟"، "ندن؟" و یا "هاردان؟" سواللاریندان بیرینه جاواب وئرر:
آیدین مکتبدن گلدی. آیدین هاردان گلدی؟ "مکتبدن".
بو حالین شکیلچی‌لری بونلاردیر:
الف. ایسیم‌لرین سون سسلی‌سی قالین اولسا، شکیلچی‌سی "دان" اولار: آنادان، باجیدان، بولاقدان.
ب. ایسیمین سون سسلی‌سی اینجه اولارسا، علامتى"دن " اولار: چؤلدن، ائودن.
ایسیم جمع اولاندا، بو شکیلچی‌لر "لار-لر" دن سونرا گلر: بولاقلاردان، ائولردن.
ایسیم‌لر هم منسوبیت، هم ده حال شکیلچی‌سی آلاندا، اولجه منسوبیت، سونرا حال شکیلچیسى گلر: قارداش+ یم + ا = قارداشیما.
ییرمی‌سککیزینجى درس
"ایسیم‌لرین حاللارى (2)"
3. یؤنلۆک حال: بو حال ایش و حرکتین جهتینى و یا هدفینى بیلدیریر، اؤزو ده" هارا" و یا ، "نه یه" سوالینا جواب وئرر:
باغا گئدیرم. هارا گئدیرم؟ "باغا".
کیتابا باخیرام. نه‌یه باخیرام؟ "کیتابا".
بو حالین شکیلچی‌لری بونلاردیر:
الف. سس‌سیز حرفله بیتن ایسیم‌لرین سون سسلی‌سی قالین اولسا، یؤنلۆک حال شکیلچی‌سی "آ" و اگر سون سسلی‌سی اینجه اولارسا، علامتى"ه " اولار: آغاجا، ائوه.
ب. سسلى حرفله بیتن ایسیم‌لرده، ایکى سسلینى آییرماق اۆچۆن ، یوخاریداکی شکیلچی‌لرله ایسیم‌لرین آراسیندا "ى (y)" آرتیریلار: آنا + ى + ا، کۆچه + ی + ه.
ایسیم‌لر جمع اولاندا، اولجه جمع علامتی" لار، لر" ایسیمه قوشولار و اوندان سونرا "آ، ه"شکیلچی‌لریندن بیری آرتیریلار: آنالارا، کۆچه‌لره.
4. تأثیرلیک حال: بو حال او اشیانى بیلدیرر کى، فعلین تأثیرى اونون اۆستۆنه دۆشر. بونا گؤره ده بو حالا "تأثیرلیک حالى" دئییلیر. بو حالدا ایشله‌نن ایسیم‌لر "کیمى"، "نه‌یى" سوالینا جاواب وئرر:
معلیمى گؤردۆم. کیمى گؤردۆم؟ "معلیمى"
ماهنینى اوخودوم. نه‌یى اوخودوم؟ "ماهنىنى"
الف. ایسیم سس‌سیز حرفله بیتسه، دؤرد چئشیدلى "ی(i)، ̌ی(ı)، و(u)، ۆ(ü)" شکیلچی‌لردن بیری گلر: وطنى، اوتاغى، دورو، گؤزۆ.
ب. ایسیم سسلى حرفله بیتسه، ایکى سسلینى آییرماق اۆچۆن یوخاریداکی شکیلچی‌لرله ایسیمین آراسینا بیر "ن" حرفى آرتیریلار: آنانى، دَوه‌نى، قوزونو، کؤرپه‌نی.
ایسیم جمع اولاندا، جمع علامتی" لار، لر"-دن سونرا، ایکی چئشیدلی"ی (i)، ̌ی(ı)" شکیلچی‌سی گلیر: بابالاری، ائولری.