سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.
یۆز‌اوتوزدوققوزونجو درس
جۆمله‌نین اولینده گلن "بلى، یوخ، خئییر، یاخشى" سؤزلرى
دیلیمیزده "بلى، یوخ، خئییر، یاخشى" سؤزلرى جۆمله‌نین اولینده گلر و جۆمله‌نین اوبیرى عضولریله باغلى اولماز، بونا گؤره ده، آرا سؤز حئساب اولار. بو سؤزلردن "بلى" تصدیق، کنایه و یا تصدیق-آرزى مقامیندا ایشله‌نر. میثاللار:
بلى، بلى! دئیه میرزا رسول اونون سؤزۆنۆ تصدیق ائدیب آرتیردى. (گ.صباحى)
بلی، بلی! یالقیزلیقدان. (گ.صباحى)
بو سؤزلردن "یوخ" یا دانیشانین اؤز سؤزۆنۆن و یا باشقاسینین دئدیگى فیکرى رد ائتمک اۆچۆن ایشله‌نیر. میثاللار:
یوخ، تانریم! یاشاماق ایسته‌ییرم. (گ.صباحی)
یوخ، بابا!... ائله بیر خبر یوخدور. (گ.صباحى)
یوخ، یوخ! منه گۆلزاردا پیمانه گرکمز. (م.شبسترلى)
بو سؤزلردن "خئییر" طرفین فیکرى و سؤزۆنه قارشى اعتیراض بیلدیرمک اۆچۆن ایشله‌نیر. میثاللار:
خئییر، من گۆلمه‌لى دئییلم.... (ح.مهدى)
خئییر، خئییر،... ایش‌سیز دئین کیمى دئییل. (م.سلیمانوف)
بو سؤزلردن "یاخشى" سوال جۆمله‌لرینین اولینده گلر و مۆختلیف احساساتى نظره چاتدیرماق اۆچۆن دئییلر و بعضا تکرار اولار. میثاللار:
یاخشى! یاتارام، بد اخلاقلار. (گ.صباحى)
یاخشى، سن بو اوشاقلارى کۆچه‌لرده نه اۆچۆن گزدیریرسن؟ (ج.جبارلى)
یاخشى، یاخشى! اؤزۆنو تۆلکۆ اؤلۆمۆنه وورما. (گ.صباحى)
یاخشى، بونلارین قیمتى نئچه‌دیر؟ (ج.جبارلى)
سون
"شبیستر 1365/8/21 - دوقتور محمدتقی زهتابی"
یۆز‌اوتوزسککیزینجی درس
خیطاب
کیمه ایسه چاغیریش، موراجیعت و خیطاب عنوانیله دئییلن سؤزلره "خیطاب" دئییلیر کى، جۆمله‌نین او بیرى عضولریله باغلى اولمور و "آرا سؤز" ساییلیر. خیطابلار ترکیب اعتیباریله یا ساده (بیر سؤزدن عیبارت) و یا مۆرکب (ایکى و یا نئجه سؤزدن عیبارت) اولور.
خیطابلار آشاغیداکى زامانلاردا ایشله‌نر:
1. چاغیریش بیلدیرنلر. بونلار مۆختلیف نیطق حیصه‌لریندن عیبارت اولور. بیر میثال:
آى قیز! عؤمرونو ایکى قودوقدان اؤترۆ چۆروده‌جکسن؟ (گنجعلى صباحى)
2. موراجیعت بیلدیرنلر. بیر میثال:
قومرو، باجیم، چمدانلارى آپار. (ع.ولییف)
3. خیطاب شخصین اؤز-اؤزۆنه موراجیعتى مقامیندا اولور. میثال:
... لاپ آییلمیشدى. اؤزۆ-اؤز ساققالینا گۆلرک:
- باخ! کئف بونا دئیرلر- دئدى. (گنجعلی صباحی)
4. احساسات مقامیندا ایشله‌ننلر. میثال:
- آى قیز! آغلینى باشینا ییغ. (گنجعلی صباحی)
5. احساساتى آرتیرماق اۆچۆن عئینى بیر خیطاب نئچه دفعه تکرار اولور. میثال:
آیریلارمى کؤنول جاندان/ آذربایجان، آذربایجان! (ص.وورغون)
6. بعضا بیر نئچه سؤز، حتى بیر مصراع باشا-باش خیطاب اولور. میثال:
هانى بس صاحابین، هانى بس یییَن؟ / بیر باغلى قاپیدان سوردوم دئیین
یۆز‌اوتوزیئدینجی درس
آرا سؤزلر
عادى جۆمله‌لرین بۆتۆن عضولرى مۆختلیف علاقه‌لرله بیرى-بیرینه باغلى اولور، آنجاق جۆمله‌ده ائله سؤزلر ده، اولور کى، جۆمله‌نین اوبیرى عضولرینه باغلى اولمور. اوبیرى عضولرین عکسینه هئچ بیر سوالا جاواب وئرمیر. بئله سؤزلره "آرا سؤزلر" و یا "مودال سؤزلر" دئییلیر.
آرا سؤزلر اۆچ دسته دیر: 1. آرا سؤزلر، 2. خیطاب، 3. جۆمله‌نین اولینده ایشله‌نن "بلى، یوخ، خئییر، یاخشى" سؤزلرى.
آرا سؤزلر: آرا سؤزلر دانیشانین سؤیله‌دیگى فیکره موناسیبه‌تینى بیلدیریر. معنا خصوصیت‌لرینه گؤره آرا سؤزلرین آشاغیداکى نوعلارى واردیر:
1. یقین بیلدیرنلر. ان اؤنملی‌لرى بونلاردیر:
البته، البته کى، البت، البت کى، شوبهه‌سیز، شوبهه‌سیز کى، حقیقتا، دوغرودان، دوغرودان دا، دوزو، سؤزۆن دوزو، سؤزۆن دوغروسو، دوغروسو، دوغروسو کى، سؤزسوز، سؤزسوز کى، معلوم اولدوغو اوزره،...
2. شوبهه، و گومان و ائحتیمال بیلدیرنلر، بو آرا سؤزلرین لاپ چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر:
بلکه، بلکه ده، ائحتیمال، ائحتیمال کى، دئیه‌سن، گؤره‌سن، گومان کى، گرک کى، یقین، یقین کى،...
3. غئیر مۆعینلیک بیلدیرنلر، بونلارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: نئجه دئیرلر، نه تهر دئیرلر،...
4. تأسف بیلدیرنلر. بونلارین لاپ چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: تأسف، تأسفکى، حئییف، حئییف کى،...
5. دئییلمیش فیکرین منبعینى بیلدیرنلر کى لاپ چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: منجه، سنجه، بیزجه، سیزجه، ظنیمیزجه، ریوایته گؤره، اونلارین فیکرینجه، فیلانکس دئمیشکن،..
6. نتیجه و عمومی‌لشدیرمه بیلدیرنلر. بونلارین چوخ ایشله‌ننلرى آشاغیداکیلاردان عیبارتدیر:
خلاصه، دئمک، دئمک کى، دئمه‌لى، بیر سؤزله، بئله‌لیکله، اوزون سؤزۆن قیساسى، سؤزۆن قیساسى، قیساسى، مۆختصرى، مۆختصر، عمومیتله، آخیرى کى، القصه...
7. فیکرین سیرا و سیلسیله‌سینى بیلدیرنلر. بونلارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: اولا، بیرینجیسى، ایکینجیسى،...
بیر سیرا سؤز بیرله‌شمه‌لرى ده، جۆمله‌ده آرا سؤز اولا بیلر. مثلا "بو آخشام، اولا بیلسین کى، دوستلاریملا گؤروشه‌جه‌یم" جۆمله‌سینده "اولا بیلسین کى" سؤز بیرله‌شمه‌سى جۆمله‌نین اوبیرى اساسى و غئیر اساسى عضولریله هئچ باغلیلیغى یوخدور و بونا گؤره ده، بو جۆمله‌ده "آرا سؤز بیرله‌شمه‌سى" حئساب اولور.
یۆز‌اوتوزآلتینجی درس
ادات‌لارین معناجا نوعلارى
ادات‌لارین معنا باخیمیندان آشاغیداکى نوعلارى واردیر:
الف. شیددتلندیرن ادات‌لار: بو ادات‌لار سؤزۆن معناسى و یا جۆمله‌نین فیکرینى شیددتلندیرر. بونلارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: آخى، آخیر، حتى، ها، لاپ، کى، آرتیق، داها، بئله، ائله، دا، ده، دى، جا، جه، گیلن، نه...
اؤرنک‌لر: دى گل آخى، آخیر منى بورا یئتیردین، حتى اؤزۆ ده دیللندى، لاپ یاخشى یازها، داها دایانما، گئت گیلن.
ب. دقیق لشدیرمه، محدودلاشدیرما ادات‌لارى: بو ادات‌لار سؤزۆ و یا فیکرین معناسینى محدودلاشدیرار و یا دقیق‌لشدیرر. بو ادات‌لارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: یالنیز، محض، ائله، آنجاق، فقط، بیرجه، تکجه...
اؤرنک‌لر: یالنیز ائله بو سؤزۆ دئینه، آنجاق اورا گئت.
ج. سوال ادات‌لارى: بو ادات‌لار جۆمله‌نین سوالینى گۆجلندیرر، بو ادات‌لارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: بس، مگر، یعنى، آخى، مى=مو...
اؤرنک‌لر: بس اونو گؤرمه‌دین؟، مگر اؤزۆن بیلمیرسن؟، آخى گئتمک ایسته‌میرسن؟ یعنى بو سؤزۆ دوز دئییلدیر؟، گئتمیرسن‌مى؟ گؤرمورمو؟...
د. امر ادات‌لارى: بو ادات‌لار جۆمله‌لرده مصلحت، تأکید و امرى آرتیرار. بو ادات‌لار دیلیمیزده چوخدور. اونلارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: باخ، گل، گلین، گؤرسون، بیر، ها، سانا، گیلن...
اؤرنک‌لر: باخ گؤر اونا نئیلرم، گل شئیطان آتیندان دۆش، عریضه یازیر یازسین دا، دینج اوتورسانا، گئت راحات اوتور گیلن.
ه. تصدیق و اینکار ادات‌لارى: بو ادات‌لار جۆمله‌ده‌کى فیکرین تصدیقى و یا اینکارینى گۆجلندیریر.
تصدیق بیلدیرن اؤنملى ادات‌لار بونلاردیر:
بلى، ها، هه، آها، بلى ده...
اینکار بیلدیرن ادات‌لارین اؤنملی‌لرى بونلاردیر:
یوخ، خئیر، هئ، هئچ ده، یوخ، ابدا...
اؤرنک‌لر: بلى، من اؤزۆم گؤردوم ، گئت ها، یوخ بو ایش اولان دئییل، بو ایشى گؤرمه‌یین...
و. آرزى-شرط ادات‌لارى: بو ادات‌لار جۆمله‌ده آرزى، حسرت و شرط مفهومو بیلدیرر. بو ادات‌لارین چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: کاش، کاشکى، ائى کاش، کاشکا، نه کى، بیرجه، بارى، نه اولار، نه اولار کى.
اؤرنک‌لر: کاشکى سن ده بو شنلیکده اولایدین، تکى اؤیرنه‌سن، بیرجه بو ایش باش توتایدى، بارى بیر تشکور ائله.
یۆز‌اوتوزبئشینجی درس
3. ادات
ادات‌لار سؤزلرین و یا جۆمله‌لرین معناسینى قۆوَتلندیرن کؤمکچى نیطق حیصه‌لری‌دیر. ادات‌لارى جۆمله‌دن آتساق، جۆمله‌نین معناسین آخساماز و فقط اونلارین شیدتى، سرعتى... یا آزالار، یا دا چوخالار. ادات‌لار جۆمله‌لره خصوصى بیر اؤزه‌للیک وئرر و خالق دیلینده چوخ ایشله‌نر.
"دى گل آخى نه" جۆمله‌سینده اساس فیکیر "گل" سؤزۆنده دیر، قالان اۆچ سؤزۆن هامیسى ادات‌دیر و اونلارى آتساق، جۆمله‌نین معناسى دَییشمز. ادات‌لار دؤرد جۆر اولار:
الف. هم مۆستقیل سؤز، هم ده ادات کیمى ایشله‌ننلر: بئله، ائله، آخیر، آرتیق، تک، تکجه، گؤره‌سن، باخ، گل، گلین، گلسین، قوى، گؤر، قویون، گؤرون، گؤروم...
بونلارین ادات و یا آیرى نیطق حیصه‌سیندن اولماسینى جۆمله‌ده گؤردویو وظیفه‌دن بیلمک لازیم‌دیر. مثلا: "بئله دئمه" و "سنه دئدیم دئمه بئله" جۆمله‌لرینین بیرینجی‌سینده "بئله" سؤزۆ ظرفدیر، آنجاق ایکینجى جۆمله‌ده ادات‌دیر و "دئمه" سؤزۆنه تأکیدى آرتیریر.
ب. هم باغلاییجى، هم ده ادات کیمى ایشله‌ننلر: کى، حتى، دا، ده، آنجاق، آمما، فقط، نه،..
بونلارى دا بیرى-بیریندن جۆمله‌ده کى وظیفه سیندن سئچمک لازیم‌دیر: اونا دئدیم کى، گل (باغلاییجى)، سنه دئدیم کى (ادات).
ج. یالنیز ادات کیمى ایشله‌ننلر کى، بعضیلرى بونلاردیر: لاپ، آخى، محض، مگر، کاش، بارى، بس (به)، ماغیل، دى، ده، گیلن، داخى، بیجه (بیرجه) میثاللار: لاپ یاخشی‌دیر، یاز آخى!، دئمه دین مگر؟، محض بو ایشى گؤر، گئت گیلن...
"ادات‌لارین قورولوشجا نوعلارى"
ادات‌لار قورولوشجا اۆچ جۆر اولور:
1. ساده ادات‌لار: بیر حیصه‌دن عیبارت اولان ادات‌لارا ساده ادات‌لار دئییلیر. بونلاردان چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: آخى، آخیر، لاپ، گؤر، یالنیز، داها، ماغیل، تک، گیلن، ...
2. دۆزه‌لتمه ادات‌لار: ساده ادات‌لار "جا-جه" شکیلچی‌سی آرتیرماقلا دۆزه‌لن ادات‌لارا دۆزه‌لتمه ادات‌لار دئییلیر: بئله‌جه، ائله‌جه، تکجه.
3. مۆرکب ادات‌لار: ایکى و یا نئچه ساده اداتدان یارانان ادات‌لارا مۆرکب ادات دئییلیر: بئله‌جه ده، بیر ده، بیر ده کى، ائله‌جه ده...