ظرف (1)
جۆملهلر ایچینده ائله کلمهلر اولار کى، ایش و حرکتین نئجه ایجرا اولونماسینى، ایجرا اولدوغو زامانى، یئرى، سببى، مقصدى، میقدارى و ... بیلدیرر. بئله سؤزلره ظرف دئییلر کى، خصوصى نیطق حیصهسیدیر. ظرفلر نئجه؟ نه جۆر؟ هاچان؟ نه واخت؟ نه زامان؟ نه قدر؟ هارا؟ نییه؟ نه اۆچۆن ؟ نه سببه گؤره؟ و ... بو کیمى سواللارا جاواب وئرر. مثلا: "قطار سۆرعتله اؤتدو" جۆملهسینده "سۆرعتله" سؤزۆ قاطارین نئجه اؤتدویونو گؤستریر و نئجه؟ سوالینا جاواب وئریر. "فهله چوخ ایشلهدى" جۆملهسینده "چوخ" سؤزۆ "ایشلهدى" فعلینین" میقدارینى بیلدیریر و "نه قدر؟" سوالینا جاواب وئریر. "سۆرعتله" و "چوخ" کلمهلر ى ظرف دیر.
ظرفلر معنالارینا گؤره دؤرد جۆر اولار:
1- حرکت طرزى ظرفلرى
حرکت طرزى ظرفلرى ایشین نئجه ایجرا اولونماسینى بیلدیریر و نئجه؟ نه جۆر؟ نه حالدا؟ نه وضعیتده؟ نه طرزده؟ ... سواللاریندان بیرینه جاواب وئرر. حرکت طرزى ظرفلرى اۆچ جۆر اولا بیلر.
الف. ساده حرکت طرزى ظرفلرى:
بیر کؤکدن عیبارت اولان و ایشین نئجه ایجرا اولونماسینى بیلدیرن ظرفلره ساده حرکت طرزى ظرفلرى دئییلیر. ساده حرکت طرزى ظرفلرى چوخدور. اونلارین لاپ چوخ ایشلهننلرى بونلاردیر:
دۆز، ساکیت، جَلد، تئز، دیک، یاواش، سرت، آغیر، ساغ، آیدین... بونلارین بعضیسى صیفتدیر، اؤزلریندن سونرا ایسیم گلسه صیفت اولار، یوخسا ظرف. "یاخشى آدام" ترکیبینده "یاخشى" سؤزۆ صیفت، آما "یاخشى یازیر" ترکیبینده "یاخشى" سؤزۆ ظرفدیر.
ب. دۆزهلتمه حرکت طرزى ظرفلرى:
بیر کؤک و بیر شکیلچیدن دۆزهلن ظرفلره دۆزهلتمه ظرفلر دئییلیر. بو شکیلچیلرین اؤنملیلرى بونلاردیر:
1. ساده حرکت طرزى ظرفلرینه "دان-دن" شکیلچیسی آرتیرماقلا دۆزهلنلر. میثاللار:
برکدن، یاواشدان، دریندن، تئزدن...
2. بعضى ساده حرکت طرزى ظرفلرینه "ینه" شکیلچیسی آرتیرماقلا دۆزهلنلر. میثاللار:
ترسینه، دوزونه، دیکینه. ..
3. ایسیملره "لا-له" شکیلچیسی آرتیرماقلا دۆزهلنلر. میثاللار:
شیدتله، قودرتله، سۆرعتله، مهارتله، باجاریقلا...
4. عرب دیلیندن آلینما سؤزلرله "آن-هن" شکیلچیلرى آرتیرماقلا دۆزهلنلر. بو شکیلچیلرله عرب دیلیندن گلمه دیر. مثلا: روحا، سهوا، عمدا. ..
5. ایسیملرله "جاسینا- جهسینه" شکیلچیلرى آرتیرماقلا دۆزهلنلر. مثلا: ایگیتجه سینه، قهرمانجاسینا، آلچاقجاسینا، ...
6. "جا-جه" شکیلچیلریله دۆزهلن حرکت طرزى ظرفلرى. مثلا: یاخشى جا، یاواشجا، آیدینجا،...
7. "آکى-هکى" شکیلچیلریله دۆزهلنلر. مثلا: چپهکى، یاناکى، زوراکى. ..
8. فعل کؤکلرینه "یق-ایک-جاق-جک-ماز-مز" شکیلچیلرى آرتیرماقلا دۆزهلنلر. مثلا: آچیق، آییق، تله سیک، اوتانجاق، سئوینجک، دینمز، دانیشماز. ..
ج- مۆرکب حرکت طرزی ظرفلرى:
ایکی کؤک سؤزدن دۆزهلن و ایشین ایجرا طرزینى بیلدیرن ظرفلره مۆرکب حرکت طرزى ظرفلرى دئییلیر. بونلارین چوخ ایشلهنن نوعلارى بونلاردیر:
1. بیر ساده ایسیم، صیفت، ساى و یا حرکت طرزى ظرفینین تکراریندان دۆزهلنلر کى، اونلارین آراسیندا تیره (-) قویولار: یاواش- یاواش، تئز-تئز، لاى-لاى... فعل کؤکلرینه "آ-ه" آرتیریلاراق تکرار اولانلار دا بونلارداندیر: قاچا-قاچا، گۆله-گۆله...
2. تکرار اولان کلمهلرین آراسیندا "با-به" آرتیرماقلا دۆزهلنلر: دال با دال، اوز به اوز، یان با یان، تک به تک، ...
3. "بیر" سؤزۆنۆن واسیطهسیله دۆزهلنلر: بیردن-بیره، بیر تهر، بیر جۆر...
4. مۆختلیف حاللاردا اولان ایکى ایسیمدن دۆزهلنلر: گؤزاوجو، ال-اله، قول-قولا، اؤز-اؤزۆنه، اؤز باشینا...