سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.
قیرخ‌آلتینجی درس
"صیفت‌لر (8)"
3. دۆزه‌لتمه صیفت‌لر:
فعلى صیفت‌لر:
3. اۆچۆنجۆ دسته:
بو شکیلچی‌لرله فعلین "لازیم" و "واجیب" فورمالارینین تصدیق و اینکاریندان ائله فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لیر کى، لاپ چوخ گله‌جک زامان تصورو وئریر. بئله فعلى صیفت دۆزه‌لدن شکیلچی‌لر بونلاردان عیبارتدیر:
* مالى، مه‌لى:
بو شکیلچی‌لرى اساسا فعلین تصدیق و بعضا ده اینکار شکیلی‌نین سونونا آرتیرماقلا ائله فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لیر کى، اشیا و حادیثه‌لرین کئیفیتی‌نین ایجراسینین لازیم‌لیگینى بیلدیریر. بو شکیلچی‌لر هم فعلین معلوم، هم ده مجهولونا آرتیریلا بیلر:
معلوم فعل‌لردن: اوخومالى مقاله، گؤرمه لى آدام، گؤرمه مه لى ایش.
مجهول فعل‌لردن: یازیلمالى مقاله، ائدیلمه لى ایش، یازیلمامالى یازى.
بو فعلى صیفت‌لر یالنیز گؤستریلن ترکیبلر ایچینده صیفتدیر و اگر عمومیتله ترکیبدن چیخیب مۆستقیل ایشلهنهلر، فعلین واجیب فورماسینى ایفاده ائده‌جک‌لر. ترکیب اولدوقدا تعیین اولونان ایسیم، سونرا گلر و فعل اولاندا ایسیم اوله کئچر: گؤرمه‌لى ایش (صیفت)، ایش گؤرمه‌لى (فعل).
آسى، أسى (یاسى، یه سى):
بو شکیلچی‌لر تصدیق بیلدیرن فعل‌لرله ائله فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لدیر کى، یوخاریداکى صیفت‌لر معناسیندا اولور، هم ده مجهول فعلدن صیفت دۆزه‌لدر:
معلوم فعل‌لردن: یازاسى مکتوب، اوخویاسى کیتاب.
مجهول فعل‌لردن: یازیلاسى مکتوب، اوخونولاسی کیتاب.
بو سؤزلرده ترکیب ایچینده فعلى صیفت و ترکیبدن ائشیکده، فعل اولار. فعل اولاندا ایسه، شخص سونلوقلارى آلار: مکتوب یازاسی‌یام، کیتاب اوخوناسیدیر.
4. دؤردۆنجۆ دسته:
بو دسته معلوم و مجهول فعل‌لرین یالنیز ایجابیسیندان (ایجابى فعل) دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لردیر. بونلارین شکیلچی‌لرى "ما، مه" دیر کى، یاراتدیقلارى فعلى صیفت‌لر، مربوط اولدوقلارى ایسمین نوعونو بیلدیریر: آلینما کلمه، گلمه آدام، سۆزمه قاتیق، کسمه یول.
دئییلمه‌لی‌دیر کى "ما، مه" شکیلچی‌لریله دۆزه‌لن ایسیم‌لرى بونلارلا قاریشدیرماماق اۆچۆن اونلارین جۆمله ایچینده‌کى اوینادیغى رولا فیکیر وئرمه‌لی‌ییک.
قیرخ‌بئشینجی درس
"صیفت‌لر (7)"
2. دۆزه‌لتمه صیفت‌لر:
فعلى صیفت‌لر:
2. ایکینجی دسته: /ایسمی مفعول دسته‌سی/. بو دسته صیفت‌لر فعلین کئچمیش و گله‌جک زامانى ایله باغلى اورتایا گلیر. بونلارین شکیلچی‌لرى آشاغیداکیلاردان عیبارتدیر:
* /میش (miş)، میش (mış)، موش (muş)، مۆش (müş)/:
بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر قدیم قرامئریمیزده "ایسمى مفعول" آدلاناردى. بو شکیلچی‌لر هم معلوم، هم ده مجهول فعل‌لرین هم تصدیق، هم ده اینکارینا آرتیریلاراق فعلى صیفت‌لر یارادیر:
معلوم فعل‌لردن: گؤرمۆش آدام، گلمیش موسافیر، قوروموش آغاج.
مجهول فعل‌لردن: قوجالمیش آدام، ساتیلمیش کیتاب، قورولموش بینا.
*/ آر (ar)، أر (ər )/
معلوم و مجهول فعل‌لرین کؤکلرینه آرتیریلاراق دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر عادت، خاصیت، کئیفیت و ... معنالار وئرن صیفت‌لر اولور. بو شکیلچی‌لرله فعل‌لرین اینکاریندان دا فعلى صیفت دۆزلتمک اولار، آنجاق فعل‌لرین اینکار علامتى "ما-مه" شکیلچی‌سینه بیر "ز" حرفى ده آرتیریلار:
معلوم فعل‌لردن: آخار سو، گولر اوز.
مجهول فعل‌لردن: آشیلماز داغلار، سیلینمز لکه.
بو شکیلچی‌لر یاخین گله‌جک زامانا عایید اولسالار دا، بونلار ایله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر بۆتۆن زامانلارا عایید اولور.
دئییلمه لی‌دیر کى، بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر ایسته‌نیلن فعلدن دۆزه‌له بیلمز، یعنى شکیلچی‌لرین فعالیت داییره سى محدوددور.
* /آجاق، أجک (یاجاق، یه‌جک)/
بو شکیلچی‌لرى معلوم و مجهول فعل‌لرین هم تصدیق، هم ده اینکارینا آرتیراندا ائله فعلى صیفت‌لر یارانیر کى، هم گله‌جک زامان آنلامى، هم ده بۆتۆن زامانلارا عایید اولان مفهوم تصور اولونور:
معلوم فعل‌لردن: اولاجاق حادیثه، یاشایاجاق گۆنلر.
مجهول فعل‌لردن: آچیلاجاق موزه، گؤروله جک ایش.
بو شکیلچی‌لر فعلین گله‌جک زامانى و بعضى فعلدن عمله گلمیش ایسیم‌لرین شکیلچی‌سی ایله عئینى‌دیر، یعنى بو شکیلچی‌لرله فعل‌لردن دۆزه‌لن سؤزلر هم فعل (گۆن گله‌جک)، هم ایسیم (گله‌جک هر زادى آیدینلاشدیراجاق.) هم ده فعلى صیفت (آلیناجاق شئى) اولور.
قیرخ‌دؤردۆنجو درس
"صیفت‌لر (6)"
2. دۆزه‌لتمه صیفت‌لر:
فعلى صیفت‌لر:
دیلیمیزده فعل‌لرین کؤکلرینه مۆعین شکیلچی‌لر آرتیرماقلا چوخلو صیفت‌لر دۆزه‌لیر. بو صیفت‌لره "فعلى صیفت‌لر" دئییلیر. فعلى صیفت‌لر آنا دیلیمیزده اولدوقجا. چوخ، زنگین و اؤنملی‌دیر. بو صیفت‌لر یالنیز آذربایجان دیلینه اؤزلدیر و باشقا دیل‌لرده اونلارین سایى، یا چوخ آزدیر و یا اصلا یوخدور.
آذربایجان تۆرکجه‌سینین فعل‌لرى و اونلاردان دۆزه‌لن صیفت‌لر اوقدر چوخ، چئشیدلى و زنگیندیر کى، بو ساحه ده تاریخ بویو باشقا دیل‌لردن فعلى صیفت‌لر آلماغا ائحتیاج اولمامیشدیر.
هر بیر دیلین هر بیر کیچیک قایداسى و شکیلچی‌سی‌نین یارانماسینا نئچه عصیر زامان لازیم‌دیر. فعل‌لریمیزدن فعلى صیفت‌لر عمله گتیرن شکیلچی‌لرین چوخلوغونو نظره آلساق، اونلارین یارانماسینا نئچه مین ایل زامان و واختین کئچمه‌سینى آیدین گؤرمک اولار.
دیلیمیزین فعلى صیفت‌لرینى، اونلارین مۆختلیف جهت‌لرینه گؤره، بئش دسته‌یه بؤلمک اولار:
1. بیرینجى دسته: /ایسمى فاعیل دسته‌سى/
قدیم دیلچیلی‌ییمیزده بو فعلى صیفت‌لره"ایسمى فاعیل" دئییردیلر. بو صیفت‌لر هم معلوم، هم ده مجهول فعل‌لردن دۆزه‌لردى. بو فعلى صیفت‌لرى یارادان سؤزدۆزه‌لدیجى شکیلچی‌لر "آن-أن" دیر، فعلین کؤکۆ سسلى ایله بیتسه "ى" سسى اورتایا گلیر:
معلوم فعل‌لردن:
قانان آدام، یازان مۆعللیم، آنلایان آدام، ایشله‌ین اینسان
مجهول فعل‌لردن:
یازیلان کیتاب، دئییلن سؤز، آنلاشیلان مطلب
فعلین اینکار حالیندان دا همن شکیلچی‌لرله فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لر.
معلوم فعل‌لردن:
قانمایان آدام، یازمایان مۆعللیم، سۆرمه‌ین سۆرۆجۆ.
مجهول فعل‌لردن:
یازیلمایان کیتاب، دئییلمه ین سؤز، آنلاشیلمایان مطلب.
گؤستردیییمیز میثاللاردا فعلى صیفت‌لر، اؤزلریندن سونرا گلن ایسیم‌لرى تعیین ائدیر و بونا گؤره ده، بو صیفت‌لره قدیم قرامئرلرده "ایسمى فاعیل" دئییلیر. بو فعلى صیفت‌لر بعضا هر زامانى و اکثرا ایندیکى زامانی بیلدیریر.
بو شکیلچی‌لر یاخین گله‌جک زامانا عایید اولسالار دا، بونلار ایله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر بۆتۆن زامانلارا عایید اولور.
دئییلمه‌لی‌دیر کى، بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر ایسته‌نیلن فعلدن دۆزه‌له بیلمز، یعنى شکیلچی‌لرین فعالیت داییره‌سى محدوددور.
* /آجاق، أجک (یاجاق، یه جک)/
بو شکیلچی‌لرى معلوم و مجهول فعل‌لرین هم تصدیق، هم ده اینکارینا آرتیراندا ائله فعلى صیفت‌لر یارانیر کى، هم گله‌جک زامان آنلامى، هم ده بۆتۆن زامانلارا عایید اولان مفهوم تصور اولونور:
معلوم فعل‌لردن: اولاجاق حادیثه، یاشایاجاق گۆنلر.
مجهول فعل‌لردن: آچیلاجاق موزه، گؤرۆله‌جک ایش.
بو شکیلچی‌لر فعلین گله‌جک زامانى و بعضى فعلدن عمله گلمیش ایسیم‌لرین شکیلچی‌سی ایله عئینى‌دیر، یعنى بو شکیلچی‌لرله فعل‌لردن دۆزه‌لن سؤزلر هم فعل (گون گله‌جک)، هم ایسیم (گله‌جک هر زادى آیدینلاشدیراجاق.) هم ده فعلى صیفت (آلیناجاق شئى) اولور.
قیرخ‌اۆچونجو درس
"صیفت‌لر (5)"
2. دۆزه‌لتمه صیفت‌لر:
ایسمى صیفت‌لر:
روس و باشقا آوروپا دیللریندن دیلیمیزه کئچمیش اؤن و سون قوشمالارلا دۆزه‌لن صیفت‌لر:
سون ایکی عصیردن بری، بۆتۆن آسیا خالقلارى کیمى، خالقیمیز دا آوروپا خالقلارى ایله مدنى شراییطده یاشادیغى اۆچۆن ، بیر سیرا آوروپا دیللرینین اؤن و سون قوشمالارى دیلیمیزه کئچیب، مۆعین صیفت‌لر دۆزه‌لدیب. دئییلمه‌لی‌دیر کى بو شکیلچی‌لرله یالنیز آوروپا کلمه‌لریله صیفت‌لر دۆزه‌لدیر.
اؤن قوشمالار:
آنتى) نفى معناسى بیلدیرن صیفت‌لر دۆزه‌لدر: آنتى فاشیزم، آنتى امریالیست، آنتى سوسیالیست، ...
آ) یئنه ده نفى معناسینى بیلدیرر: آنورمال، ...
ایزم) دونیا گؤروشو و نظرییه معناسى وئرن صیفت‌لر دۆزه‌لدر: فاشیزم، سوسیالیزم، رومانتیزم، کوبیزم، ...
ایست) بیر نظرییه‌نین طرفدارى اولان شخصى بیلدیرن صیفت یارادار: سوسیالیست، فاشیست، فولکولوریست، ...
یو (iv)) بو شکیلچیله چوخ نادیر آوروپا سؤزلریندن صیفت یارادار: آکتیو (فعال)، اوبیئکتیو (واقعى)، سوبیئکتیو (ذهنى)، پاسیف (غیرفعال)، ...
ل) بو شکیلچى ده غیرفعالدیر: فورمال، نورمال، سوسیال، ...
لوژى) دونیا گؤرۆشۆ و نظرییه مضمونو داشییان صیفت‌لر دۆزه‌لدر: سوسیولوژى، پسیکولوژى، تئرمینولوژى، ...
تیک) داواملیق و آردیجیل‌لیق مضمونو داشییان صیفت‌لر یارادار: سیستئماتیک، پروبلئماتیک، گراماتیک، فونئتیک، ...
ژى) چوخ نادیر ایشله‌نر: پئداقوژى (مۆعللیم‌لیک)
یک) مورفولوژیک، ائتیک، تیپیک.
قیرخ‌ایکینجى درس
"صیفت‌لر (4)"
2. دۆزه‌لتمه صیفت‌لر:
ایسمى صیفت‌لر:
عرب دیلیندن آلینما اؤن و سون قوشمالار واسیطه‌سیله دۆزه‌لن صیفت‌لر:
ایسلام دینى سبب اولوبدور کى، عصیرلر بویو خلقیمیزین عرب میللتى، دیلى، ادبیاتى و مدنیتى ایله یاخین اولوب، اونون بعضى اؤن و سون قوشمالاریندان محدود کلمه‌لر ده فایدالانسین. عربجه اولان بو اؤن و سون قوشمالار اساسا عرب کلمه‌لریله ایشله‌نیر و صیفت دۆزه‌لدیر، اؤزۆ ده محض عرب دیلینده ایشلندیگى شکیل و فورمادا.
اؤن قوشما:
لا) بو اؤن قوشما نفى معناسى اولان صیفت‌لر دۆزه‌لدیر، اؤزۆ ده چوخ آزاراق عرب کلمه‌لر یله ایشلنیر: لامذهب، لاقئید، لااوبالى، ...
سون قوشما:
ى) یالنیز عرب سؤزلریندن و عرب دیلینده ایشلندیگى شکیلده صیفت دۆزه‌لدر. بو شکیلچى نیسبتا فعالدیر و آوروپا سؤزلریندن ده صیفت دۆزه‌لدر: ایقتیصادى، حربى، ظاهیرى، فنى، حقیقى، ...
أوى (əvi)) بو شکیلچى ایله ده اساسا عرب سؤزلریندن، اؤزۆ ده عرب دیلینده اولدوغو کیمى صیفت‌لر دۆزه‌لیر: دۆنیوى، اوخروى، معنوى، ...