سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.
یۆزاون‌اۆچونجو درس
فعل‌لر (43)
فعلین شرط شکلى
شرط شکلینین کامیل صرفى:
* ساده فورمو:
اوخوسام، اوخوسان، اوخوسا، اوخوساق، اوخوساز، اوخوسالار
* مۆرکب (بیرینجى نوع):
گؤرسه ایدیم، گؤرسه ایدین، گؤرسه ایدى، گؤرسه ایدیک، گؤرسه ایدیز، گؤرسه ایدیلر
* مۆرکب (ایکینجى نوع):
اوخوسایمیشام، اوخوسایمیشسان، اوخوسایمیش، اوخوسایمیشیق، اوخوسایمیش سیز، اوخوسایمیشلار
فعلین شکیل‌لرینین شرطى: فعلین مۆختلیف شکیل‌لرینین ده اؤزلرینه اؤزل شرط‌لرى اولار، آنجاق مصدر و امر شکیل‌لرینین شرطى اولماز، قالانلارینین شرطى آشاغیداکى قایدالارلا اولار:
1- خبر شکیل‌لرینده: معمولا فعلین بۆتۆن خبر شکیل‌لرینده شرط علامتى بۆتۆن علامتلرین سونوندا گلر:
شهودى کئچمیش: یازدیم سا، یازدینیزسا
نقلى کئچمیش: یازمیشام سا، یازمیشدیرلارسا
داواملى کئچمیش بیرینجى نوع: یازیردیم سا، یازماییردیق سا
داواملى کئچمیشین ایکینجى نوعو: یازاردیمسا، یازاردیسا
اوزاق کئچمیش: یازمیشدیقسا، یازمیشدین سا
ایندیکى زامان: یازیرامسا، یازیرسینیزسا، یازیرلارسا
قطعى گله‌جک زامان: یازاجاغامسا، یازاجاقسینیزسا
غیر قطعى گله‌جک زامان: یازارامسا، یازارسینیزسا، یازارلارسا
2. غیر شهودى شکیل‌لرده: بو علامت غیر شهودیلرین بعضیسینه قوشولار، اؤزۆ ده لاپ آخیردا گلر:
ایندیکى زامان: یازیرمیشامسا، یازیرمیش سینیزسا
غیر قطعى گله‌جک زامان: یازارمیشامسا، گلر ایمیش سن سه
قطعى گله‌جک زامان: گله‌جک‌میشم‌سه، یازاجاق ایمیش سینیزسه
3. فعلین لازیم شکیل‌لرینده: بونلاردا "سا-سه" معمولا لاپ آخیردا گلر:
ساده شکیلده: آلاسی‌یامسا، گؤره‌سی‌ییک‌سه
مۆرکب شکیلده: آلاسى ایدیمسه، آلاسى ایدینیزسه، آلاسى ایدیلرسه
غیر شهودى شکیلده: آلاسى ایمیش سینیزسه، گله‌سى ایمیشم سه، گؤره‌سى ایمیشیک سه
4. فعلین واجیب شکلینده: بو شکیل‌لرده ده "سا-سه" معمولا آخیردا گلر:
ساده واجیب شکیلده: آلمالییام‌سا، گؤرمه‌لی‌سینیزسه، گلمه‌لی‌دیرلرسه
مۆرکب واجیب شکیلده: آلمالى ایدیمسه، یازمالى ایدینیزسه
غیر شهودى شکیلده: گؤرمه‌لى ایمیش‌سن‌سه، وورمالى ایمیشیک‌سه
5. فعلین داوام شکلینده: بونلاردا دا شرط علامتلرى معمولا آخیردا گلر:
ساده داوام شکلینده: اوخوماقدایامسا، گلمکده‌سینیزسه
مۆرکب داوام شکلینده: اوخوماقدا ایدیمسه، ایشله‌مکده ایدسنیزسه، یازماقدا ایدیلرسه
غیر شهودى شکلینده: اوخوماقدا ایمیشسه، یاتماقدا ایمیش‌سینیزسه
یۆزاون‌اۆچونجو درس
فعل‌لر (42)
فعلین شرط شکلى
فعلین بو شکلینده بیر ایشین ایجرا اولونماسی آیرى بیر ایشین ایجراسینا باغلى اولور. باشقا سؤزله دئسک، بیر ایشین ایجراسى آیرى بیر ایشین ایجراسینا شرط اولور. شرط شکلینده زامان علامتى اولمور، آنجاق اونلار معمولا گله‌جک زامانى بیلدیرن بیر فعل ایله ایشله‌نر و اونا گؤره ده ساده شکلى گله‌جک مفهومونو داشیییر: اگر گئتسم دئیه‌جه‌یم.
شرط شکلینین علامتى "سا-سه" دیر کى، مۆختلیف فعل‌لرده مۆختلیف یئرلرده ایشله‌نر. بونونلا برابر دیلیمیزده شرط فعل‌لرینین باشیندا "اگر" کلمه سینى ایشله‌تمک اولار. شرط شکلى ایکى جۆر اولار:
1. ساده شرط شکلى: بو شکیلده اؤنجه فعلین کؤکو، سونرا شرط شکیلچی‌سی و سونرا بیتیشن شخص عوضلیک‌لرى گلر: آچ + سا + م = آچسام، قوروساز، آچماسانیز ... شرطین بو شکلینده زامان علامتى اولماسا دا، گله‌جه‌یى بیلدیریر.
2. مۆرکب شرط شکلى: شرطین بو شکلى "ایدى"دن عیبارتدیر کى، اساس شرط شکیلچی‌سی "سا-سه"دن سونرا گلر، اؤزۆ ده هم کامیل، هم ده ایختیصارلا یازیلار و کئچمیش زامانى بیلدیرر: آچ + سا + ایدى + م = آچسایدیم، وورسایدینیز، ...
اینکارى همان "ما-مه" دیر کى، کؤکدن سونرا گلر: آچماسایدیم، گؤرمه‌سه‌یدینیز. .. بو شرط فورمو حئکایه مضمونو یارادیر.
مۆرکب شرطین ایکینجى فورمو "ایمیش" کؤمکچى فعلیله دۆزه‌لر کى، هم شرط، هم ریوایت (غیر شهودیلیک) هم ده کئچمیش زامانى بیلدیریر. بو شکیلده ده شرط علامتى "سا-سه"، واسیطه‌سیز کؤکه قوشولار، اؤزۆ ده هم تام، هم ده قیسا شکیلده ایشله‌نر:
یاز +سا+ ایمیش+ م= یازسایمیشام،
قالا +سا+ ایمیش+ لر =قالاسایمیشلار.
بو دئدیکلریمیزدن نتیجه چیخارداراق بئله دئیه بیلریک کى:
1- "سا-سه" شکیلچی‌لرى گلن و "ایدى-ایمیش" کؤمکچى فعل‌لرى اولمایان فعل‌لر، قورولوشجا شرطین ساده‌سى اولار و زامانجا (باشقا زامان شکیلچی‌لرى اولماسا) گله‌جه‌یى بیلدیرر.
2- "سا-سه" شکیلچی‌سیندن سونرا "ایدى" کؤمکچى فعلى گلسه، فعل قورولوشجا شرط فورمونون مۆرکبى، مضمونجا ایسه شرطین حئکایه‌سى، زامانجا کئچمیش حئساب ائدیلیر.
3- "سا-سه" شکیلچی‌سیندن سونرا "ایمیش" کؤمکچى فعلى گلسه، فعل قورولوشجا شرط فورمونون مۆرکبى، مضمونجا ریوایتى، زامان اعتیباریله کئچمیش زامان حئساب اولور.
4- "سا-سه" کؤمکچى فعلى ایسیم‌لره قوشولاراق ایسمى جۆمله‌لرده شرط بیلدیرر:
باهارسا دا، بیزده قیشدیر، سویوقدور.
قار-یاغیش سا، قیشا چاتاریق.
یۆزاون‌ایکینجی درس
فعل‌لر (41)
فعلین داوام شکلى (فورمو)
کئچن درسده دئدیکلریمیز و گتیردیگیمیز میثاللاردان گؤردونوز کى، داوام شکلینده ده زامان شکیلچی‌سی یوخدور و یالنیز شخص سونلوقلارى واردیر.
داوام شکلینین ساده سینین عمومى فورمولو بئله اولار:
فعلین کؤکو + فورم شکیلچی‌سی + شخص سونلوقلارى.
یازماقدایام، یازماقداسینیز، اللشمکده ییک. ..
بۆتۆن بو فعل‌لر ایندیکى زامانى بیلدیریر.
داوام شکلینین مۆرکبینین عمومى فورمولو بئله اولاجاقدیر:
فعلین کؤکو + فورم علامتى + کؤمکچى فعل + شخص سونلوقلارى.
"ایدى" کؤمکچى فعلى ایله یارانان داوام شکلى هم فعلى کئچمیش زامانا باغلاییر، هم ده حئکایت مضمونو یارادیر:
یازماقدا ایدیم، گلمکده ایدینیز، گؤتورمکده ایدى، گؤرمکده ایدیک. ..
"ایمیش" کؤمکچى فعلى ایله یارانان داوام شکلى هم فعلى کئچمیش زامانا باغلاییر، هم ده اوندا ریوایت معناسى یارادیر و عئینى زاماندا غیر شهودى اولور:
یازماقدا ایمیشم، بۆکمکده ایمیش سینیز، اوتورماقدا ایمیشیک. ..
فعلین داواملى شکلینده یوخاریدا گؤردویونوز ایکى کؤمکچى فعلدن باشقا، "ایسه" و یا اونون ایختیصارى "سا-سه" کؤمکچى فعلى ده، ایشله‌نر.
بو کؤمکچى فعل یوخاریدا گؤردویونوز هر اۆچ داوام شکلى ایله ایشله‌نر و هر اۆچۆن ده ایشین شرطله داوام ائتدیگینى بیلدیرر.
1. ساده داوام شکلینده: اوخوماقدایامسا، اوخوماقداسینیزسا، چالیشماقدا دئییل سینیزسه.
2. مۆرکب داواملى (حئکایت): اوخوماقدا ایدیمسه، ایشله‌مکده دئییلدیم سه، چالیشماقدا دئییل ایدینیز سه. ..
3. مۆرکب داواملى (ریوایت-غیر شهودى): اوخوماقدا ایمیشم سه، چالیشماقدا دئییلمیش سینیزسه، ...
گؤروندویو کیمى بو سونونجو اۆچ شکلین بیرینجیسى ایندیکى زامانى، اوبیریلرى ایسه کئچمیش زامانى بیلدیریر.
یۆزاون‌بیرینجی درس
فعل‌لر (40)
فعلین داوام شکلى (فورمو)
دیلیمیزده داواملى کئچمیشدن باشقا، بیر ده فعلین ائله بیر شکلى واردیر کى، ایشین کئچمیشده باشلانیب، ایندى داوام ائتمه‌سینى بیلدیریر. بو شکلین خصوصى علامتى "ماقدا- مکده" دیر کى، واسیطه‌سیز فعلین کؤکونه قوشولار. بو شکلین ده ایکى فورماسى واردیر، اوندا دا زامان شکیلچی‌سی اولماز.
1. ساده داوام شکلى: بو شکلین علامتى "ماقدا-مکده"دیر. بیتیشن شخص عوضلیک‌لرى سسلی‌له باشلانسا، آرالاریندا "ى" سس‌سیزى ده یازیلار: اوخوماقدایام، گؤرمکده‌یم، گلمکده‌سن. ..
ساده داوام شکلینین اینکارى اولماز، آمما آزاراق ایشله‌ننده "دئییل" سؤزۆ "ماقدا-مکده" علامتیندن سونرا گلر:
2. مۆرکب داوام شکلى: بو شکلین علامتى "ایدى" دیر کى، "ماقدا-مکده" شکیلچی‌سیندن سونرا گلر، اؤزۆ ده هم کامیل، هم ده ایختیصارلا یازیلار و کئچمیش زامانى بیلدیرر: یاز + ماقدا + ایدى + م >>> یازماقدایدیم، گؤرمکده ایدینیز. ..
دئمک بو شکیل داوام فورماسینین حئکایه‌سی دیر. بونون هم قیسا، هم ده اوزون شکلینین غیر شهودیسى واردیر کى، ریوایت ساییلیر:
یازماقدا ایدی میش، یازماقدایدیمیش، گؤرمکده ایدی میش. گؤروندویو کیمى "میش" ریوایت علامتى یئرى گلدیکده شخص سونلوقلاریندان سونرا دا ایشله‌نه بیلر.
بو شکلین ده اینکاریندا "دئییل" گلر: یازماقدا دئییل ایدیم، گؤرمکده دئییلدین...
"ایمیش-میش" واسیطه‌سیله دۆزه‌لن غیر شهودى هم کئچمیش زامانا دلالت ائدر، هم ده ریوایت معناسى وئرر: یازماقدا ایمیشم، اوخوماقدا ایمیش سینیز. ..
داوام شکلینین غیر شهودیسینین اینکارى دا "دئییل" واسیطه‌سیله دۆزه‌لر: یازماقدا دئییل میشسینیز، ایشله‌مکده دئییل میشلر. ..
فعلین داواملى شکلینین صرفى:
* ساده فورما:
یازماقدایام، یازماقداسان، یازماقدادیر، یازماقداییق، یازماقداسیز، یازماقدادیرلار
* مۆرکب فورما:
ایشله‌مکده ایدیم، ایشله‌مکده ایدین، ایشله‌مکده ایدى، ایشله‌مکده ایدیک، ایشله‌مکده ایدیز، ایشله‌مکده ایدیلر
* غیر شهودى شکیل:
یاتماقدا ایمیشم، یاتماقدا ایمیشسن، یاتماقدا ایمیش، یاتماقدا ایمیشیک، یاتماقدا ایمیشسیز، یاتماقدا ایمیشلر
یۆزاونونجو درس
فعل‌لر (39)
فعلین واجیب شکلى (فورمو)
2. مۆرکب واجیب شکیل:
بو شکیلین علامتى "ایدى" دیر کى "مالى- مه‌لى" شکیلچی‌سیندن سونرا گلر، اؤزۆ ده هم کامیل، هم ده ایختیصارلا یازیلا بیلر و کئچمیش زامانى بیلدیرر: یاز + مالى + ایدى + م / یازمالى ایدیم، گئتمه‌لى ایدیک ...
اینکارى، کؤکه قوشولان "ما-مه" ایله اولار: یازمامالى ایدیم. بو واجیب شکیلین حئکایه‌سی‌دیر.
واجیب شکیلین غیر شهودیسى "ایمیش-میش" واسیطه‌سیله دۆزه‌لر کى، "مالى – مه‌لى" شکیلچی‌سیندن سونرا گلر: قازمالى ایمیشم، ال اوزمه لى ایمیشسن، ...
غیر شهودینین اینکارى یئنه ده "ما-مه" ایله دۆزه‌لر کى، واسیطه‌سیز کؤکه قوشولار: قازمامالى ایمیشسن، یوممامالى ایمیشم. ...
واجیب شکلین کامیل صرفى:
*ساده فورما:
دئمه‌لی‌یم، دئمه‌لی‌سن، دئمه‌لی‌دیر، دئمه‌لی‌ییک، دئمه‌لی‌سیز، دئمه‌لی‌دیرلر
*مۆرکب فورما:
وورمالى ایدیم، وورمالى ایدین، وورمالى ایدى، وورمالى ایدیک، وورمالى ایدیز، وورمالى ایدیلر
*غیر شهودى شکیل:
گؤرمه‌لى ایمیشم، گؤرمه‌لى ایمیشسن، گؤرمه‌لى ایمیش، گؤرمه‌لى ایمیشیک، گؤرمه‌لى ایمیشسیز، گؤرمه‌لى ایمیشلر
گؤردویونوز کیمى فعلین واجیب شکلینین ساده‌سینین عومومى فورمو بئله اولار:
فعلین کؤکو + فورم علامتى + شخص سونلوغو
بو فورمون مۆرکب شکلینین عومومى فورمو ایسه بئله اولاجاقدیر:
فعلین کؤکو +فورم علامتى + کؤمکچى فعل + شخص سونلوغو.
فعلین "لازیم" و "التیزام- آرزى" فورملاریندا اولدوغو کیمى، واجیب شکیلی‌نین ده مضمونوندا هم حئکایه، هم ده ریوایت مضمونو واردیر. بو خصوصیت هامان کؤمکچى فعل‌لرین محصولودور.
بورادا، ریوایت و غیر شهودیلیک بیر آنلامدادیر.
دئمک، آلمالییام، گلمه لیسن. .. کیمى فعل‌لر واجیب شکلینین شکیل اعتیباریله ساده‌سى و زامانجا گله‌جه‌یى حئساب اولور.
گلمه‌لى ایدیم، گئتمه‌لى ایدین. .. کیمى فعل‌لر واجیب شکیلین قورولوشجا مۆرکبى، زامانجا کئچمیشى، مضمونجا ایسه حئکایه‌سى حئساب اولور.
گلمه‌لى ایمیشم، آپارمالى ایمیش،.. کیمى فعل‌لر واجیب شکیلین قورولوشجا مۆرکبى، زامانجا کئچمیشى و مضمونجا، هم ریوایتى، هم ده غیر شهودیسى دیر.