سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.
یۆزاون‌دوققوزونجو درس
فعل‌لر (48)
فعلی باغلاما
1- آندا، ه‌نده (یاندا- ینده):
هم تصدیق، هم ده اینکار فعل‌لردن فعلى باغلاما دۆزه‌لدن بو شکیلچی‌لرله یارانان فعلى باغلامالار، جۆمله‌نین اساس فعلى باش وئرن زامان، آیرى بیر ایشین باش وئرمه‌سینى بیلدیریر.
بو فعلى باغلامالار زامان، حال-وضعیت، بعضا ده عئینى جۆمله‌ده هم زامان، هم ده حال-وضعیت مضمونو ایفاده ائدیر.
بو فعلى باغلامالار ساده جۆمله‌ده یا زامان ظرفى، یا دا حرکت طرزى ظرفلیگى اولور:
او بو سؤزۆ ائشیدنده دیک آیاغا قالخدى. او هوشا گلنده تیتره‌دى.
بونلار ساده جۆمله‌لرین هم جینس عضولرى اولا بیلرلر:
آنا بالاسینى گؤرنده، اوندان آیریلاندا آغلاییردى.
من هر گۆن تبریزه گئدنده، اورادان قاییداندا آذربایجانین گؤزلیگینى گؤرورم.
بو فعلى باغلامالار ساده گئنیش جۆمله‌لرده فعلى باغلاما ترکیبى یارادیر و جۆمله‌نین مۆرکب زامان ظرفلیک‌لرى اولور:
یازدا ایلدیریم شاخاندا، یاغیش یاغاندا، یئر- گؤى سسله‌ننده قاچیب گیزله‌نردیم.
قیشدا سس‌سیز قار یاغاندا، هر یئر بوز باغلایاندا قوشلار یووالاریندان چیخمازلار.
بو فعلى باغلامالارین دا شخصى و زامانى اولمور و اونلار جۆمله‌نین اساس فعلیندن بَلله‌نیر:
من گئدنده کیتابى آپارارام.
سن گئدنده کیتابى آپارارسان.
او گئدنده کیتابى آپارار.
بیز گئدنده کیتابى آپاراریق.
سیز گئدنده کیتابى آپارارسیز.
اونلار گئدنده کیتابى آپارارلار.
یۆزاون‌سککیزینجی درس
فعل‌لر (47)
فعلی باغلاما نئجه یارانیب و نه اۆچۆن "فعلى باغلاما" آدلانیر؟
آنا دیلیمیزده فعلى باغلامانین شکیلچی‌لرى اولدوقجا زنگیندیر. فعلى باغلامالار حال-وضعیت، عمومى زامان، حرکت طرزى، سبب ... مضمونلارى بیلدیریر.
موعاصیر دیلیمیزده ایشله‌نن فعلى باغلاما شکیلچی‌لرى:
1- یب 4 (ییب 4):
بو شکیلچی‌لرله فعل‌لرین هم تصدیقى، هم ده اینکاریندان فعلى باغلاما دۆزه‌لر و اساسا حال- وضعیت، حرکت طرزى، هردن ده سبب و زامان مضمونلارینى ایفاده ائدر. بو فعلى باغلامالار هم فورم، هم مضمون، هم سینتاکسیس وظیفه، هم ده ایشله‌ملرینه گؤره باشقا شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى باغلامالاردان چوخ اۆستۆن و فرقلی‌دیر. بو فعلى باغلامالار چوخ قدیم تاریخه مالیک اولوب، اولدن هم دانیشیق، هم ده یازى دیلیمیزده "یبانى 4"، "یبان 4" شکیل‌لرینده ایشله‌نمیش‌دیر:
یانینا گلوبنى روانى (ختایى)
ائى جیگر زخمى، آغیز آچما خدنگین گؤروبن. (فضولى)
بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى باغلامالارین سینتاکتیک وظیفه‌لرى ده مۆختلیف‌دیر. باشقا فعلى باغلامالاردان فرقله‌نه‌رک، بونلار مۆستقیل فعل کیمى ایشله‌نیر و نقلى کئچمیش زامانین ایکینجى و اۆچۆنجۆ شخصى اولور. نقلى کئچمیشین بو شکیل‌لرى هم دانیشیق دیلینده، فولکلوردا، هم ده یازیدا چوخ ایشله‌نیر، آنجاق بیرینجى شخص تکده ایشله‌نمز. نقلى کئچمیشین ایکینجى و اۆچۆنجۆ شخصلرینین تک و جمعى شکیلده، تکجه ایندى یوخ، قدیم دؤورلرده ده ایشله‌نمیش‌دیر:
بیداد ایله کؤنلونه ووروب داش. (فضولى)
چنلى بئلدن لاچین گلیب. (کوراوغلو)
بو فعلى باغلامالار ساده جۆمله‌نین غیر مۆستقیل همجنس خبرى اولور:
آتام بازاردان گلیب، پالتارین دَییشیب، یئرینده اوتوروب چاى ایسته‌دى.
بو فعلى باغلامالار مۆرکب جۆمله‌لرده مۆستقیل خبر اولا بیلیر:
آتام بازاردان قاییدیب کى، ناهار یئسین.
بو فعلى باغلامالار ساده جۆمله‌نین ظرفى اولور:
ایشلریمى قورتاریب گلرم. (زامان ظرفى)
بو فعلى باغلامالار ساده جۆمله‌نین مۆستقیل همجنس خبرلرى اولارکن، ایکینجى ایشین باشلانماسیندان اؤنجه بیرینجینین بیتدیگینى بیلدیریر و اساس فعلین شخص و زامانى ایله اوزلاشا بیلیر.
بو فعلى باغلامالار اؤزلریندن سونرا گلن اساس فعل ایله بیرلیکده مۆرکب خبر اولورلار:
قیش فصلى گلیب چاتدى. اونا اوز توتوب دئدى...
هم فعل، هم ده فعلى باغلامالار اینکار شکلینده اولا بیلر:
او گۆنده‌لیک ایشینى قورتارماییب. (فعل)
او ایشینى قورتارماییب قویوب گئتدى. (فعلى باغلاما)
یۆزاون‌یئدینجی درس
فعل‌لر (46)
فعلی باغلاما نئجه یارانیب و نه اۆچون "فعلى باغلاما" آدلانیر؟
"اوشاق مکتبدن گلیب، چانتاسینى یئره قویجاق آناسیندان سو ایسته‌دى" جۆمله‌سینین اصلى بئله اولموشدور: اوشاق مکتبدن گلدى، چانتاسینى یئره قویدو، آناسیندان سو ایسته دى.
بو مۆرکب بیر جۆمله دیر. دیلیمیزده اوسلوب جهتدن، بیر جۆمله‌ده اۆچ و یا نئچه خبرین عئینى شکیلده ایفاده‌سینه یول وئریلمز. بونا گؤره ده خالقیمیز بیرینجى جۆمله‌نین خبرینین "دى" شهودى کئچمیش زامانین اۆچۆنجۆ شخص تکى علامتینى آتیب اونون یئرینه "یب" قویاراق اونو زامان و شکیل جهتدن اساس فعله (ایسته‌دى) باغلى ائدیر، یعنى "گلیب" سؤزۆ جۆمله‌نین اساس فعلینه باغلانیر، داها دوغروسو "فعلى باغلاما" اولور.
ایکینجى جۆمله‌ده‌کى، "قویدو" فعلینده ده شهودى کئچمیشین اۆچۆنجۆ شخص تکین علامتى "دو" تکرار اولماماغا گؤره، دیلین اوسلوبونا موافیق اولماق اۆچۆن آتیلیر و یئرینه "جاق" شکیلیسى قویولاراق شخص و زامان جهتدن اساس فعله (ایسته‌دى) باغلانیر و بئله‌لیکله ده، جۆمله‌نین اساس فعلینه باغلاناراق "فعلى باغلاما" اولور.
ایندى سوال بودور کى، عئینى وظیفه‌نى داشییان بو ایکى فعلى باغلامانین علامتلرى ندن بیر دئییلدیر؟
دئییلمه‌لی‌دیر کى، فعلى باغلاما علامتلرى، دئدیییمیز وظیفه‌لردن باشقا، ایشین ایجرا، زامانى، حالى، وضعیتى، شکلى و ... ده بیلدیریر. بو مفهوملارین چئشیدلى اولدوقلارى اۆچۆن فعلى باغلامالارین دا شکیلچی‌لرى مۆختلیف اولور.
مثلا یوخاریداکى میثالدا، "گلیب" فعلیندن سونرا گلن "قویجاق" فعلى ساده‌جه آردیجیللیغى گؤستریر.
بو میثاللاردان گؤرونور کى، "فعلى باغلامالارین" شکیلچی‌لرینین هر بیرى ظاهیرى صرفى خصوصیت داشیماقلا بیرلیکده، هم ده سینتاکتیک گؤره‌و داشیییر.
بۆتۆن بونلار گؤستریر کى، دیلیمیزده اولان فعلى باغلامالار اساس فعل‌لردن، یعنى شخص و زامان شکیلچی‌سی قبول ائدن فعل‌لردن، مۆستقیل نیطق حیصه‌سی اولان فعل‌لردن یارانیب و جۆمله‌ده‌کى وظیفه‌لرینه گؤره، اساس فعلدن آسیلى اولورلار.
یۆزاون‌آلتینجی درس
فعل‌لر (45)
دیلیمیزده فعلین ایندیکى، کئچمیش و گله‌جک زامانلاریندان مۆختلیف شکیلچی‌لر واسیطه‌سیله صیفت‌لر دۆزه‌لر. بو شکیلچی‌لرى و اونلارین دۆزه‌لتدیکلرى صیفت‌لرى کئچمیشده صیفت بؤلومونده گتیرمیشیک، اورایا باخا بیلرسیز.
"فعلى باغلامالار"
"سولماز ایچرى گیریب سلام وئردى" جۆمله‌سینده، "سلام وئردى" فعلى شهودى کئچمیشین اۆچۆنجۆ شخص تکینى بیلدیریر. آمما "ایچرى گیریب" فعلینده نه زامان، نه شخص، نه نوع و نه ده فعل شکیل‌لرى علامتى واردیر.
بیز ایندییه قدر فعل‌لرده بو معنادا بئله بیر شکیلچییه راست گلمه‌میشدیک. دئمک "ایچرى گیریب" ده فعلین بیر خصوصى نوعودور. بورادا "سلام وئردى" جۆمله‌نین اساس فعلی‌دیر. آمما "ایچرى گیریب" فعلى، اساس فعلین ایجراسى اۆچۆن بیر مۆقدمه و حاضیرلیق‌دیر. بئله فعل‌لرین نوعو، شخصى، زامانى و شکلى جۆمله‌نین اساس فعلیندن معلوم اولار. یعنى بورادا "سلام وئردى" فعلى معلوم نوع، اۆچۆنجۆ شخص تک، کئچمیش شهودى و خبر شکلینده دیر. بونا گؤره ده "ایچرى گیریب" فعلینین ده زامانى کئچمیش شهودى، شخصى اۆچۆنجۆ شخص تک، نوعو معلوم و شکلى خبر شکلی‌دیر. بوجۆر فعل‌لره "فعلى باغلاما" دئییلیر.
یۆزاون‌بئشینجی درس
فعل‌لر (44)
فعلین عمومى شکیل‌لرى
کئچن درسلرده اؤیرندییگمیز شکیل‌لرین هر بیرینین اؤزۆنه اؤزل شکیلچى وارایدى.
بونا گؤره ده، او شکیل‌لرین هامیسینا خصوصى شکیل‌لر دئییلر. دیلیمیزده بو خصوصى شکیل‌لردن باشقا فعلین ائله شکیل‌لرى ده واردیر کى، فعلین گؤردویوموز بۆتۆن شکیل‌لرى، زامانلارى، شخصلرى و نوعلاریندا ایشله‌نه بیلر. فعلین بو شکیل‌لرینه عمومى شکیل‌لر دئییلیر. فعلین باجاریق و سوال شکیل‌لرى بونلاردان دیر:
1- فعلین باجاریق شکلى:
بو شکلى دۆزه‌لتمک اۆچۆن، هر بیر فعلین کؤکونه، اگر سس‌سیزله قورتارسا، "آ-ه" و اگر سسلى ایله قورتاسا "یا-یه" آرتیریلار و اوندان سونرا "بیلمک" فعلى گلیب صرف اولار، بو صرفده اصل فعل ثابیت قالار: یازا بیلرم، گؤره بیله‌جه‌یم، آلا بیلمیشدیم.
فعلین بۆتۆن شکیل‌لرینین باجاریق شکلى ده اولا بیلر:
1. مصدر شکلى: یازا بیلمک، گؤره بیلمک.
2.امر شکلى: یازا بیل، گؤره بیلین.
3. شهودى کئچمیش: یازا بیلدیم، گؤره بیلدینیز.
4. نقلى کئچمیش: یازا بیلمیشم، گؤره بیلمیش‌سیز.
5. داواملى کئچمیش 1: یازا بیلیردیم، گؤره بیلدینیز.
6. داواملى کئچمیش 2: یازا بیلردیم، گؤره بیلردیز.
7. اوزاق کئچمیش: یازابیلمیشدیم، گؤره بیلمیشدینیز.
8. ایندیکى زامان: یازا بیلیرم، گؤره بیلیرسینیز.
9. قطعى گله‌جک: یازا بیله جگم، گؤره بیله جکسیز.
10. غیر قطعى گله‌جک زامان: یازا بیلرم، گؤره بیلرسینیز.
11. غیر شهودیلر: یازا بیلرمیشم، گؤره بیلرمیشسیز.
12. لازیم شکیل: یازا بیله سىیم، یازا بیله‌سی‌سینیز.
13. واجیب شکیل: یازا بیلمه لىسینیز، یازا بیلمه لىیم.
14. داوام شکلى: یازا بیلمکده‌یم، گؤره بیلمکده‌سینیز.
15. شرط شکلى: یازا بیلسم، گؤره بیلسه نیز.
باجاریق شکلینین اینکار علامتى "بیلمک" فعلینه آرتیریلان "ما" دیر: یازا بیلمیرم، یازا بیلمه سم، ...
2- فعلین سوال شکلى:
فعلین سوال شکلینین علامتى "مى؟-مو؟" دور کى، فعلین استیثناسیز بۆتۆن زامانلارى، شکیل‌لرى و نوعلاریندا فعلین سونونا آرتیریلار: گلردین مى؟، گؤرموش سونوزمو؟، یازا بیلرمیشم مى؟... بونلار ایسیم، صیفت، ساى و عوضلیک‌لرله ده ایشله‌نه بیلر.