سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.
سَکسن‌دؤردونجو درس
فعل (13)
فعل‌لرده زامان:
ایش و یا حرکت زامان خاریجینده اولا بیلمز. فعل زامان‌سیز اولماز. زامان، فعله مخصوصدور. زامان یا کئچمیش، یا ایندى و یا گله‌جک اولا بیلر. زامان ایکى ایش آراسینداکى (ایندی و ایشین ایجرا واختی) زامانى مۆعین‌لشدیریر. بو او دئمکدیر کى، مۆختلیف زامانلار یالنیز ایندیکى زامانلا بیلینر، بونسوز کئچمیش و گله‌جک زامانى تعیین ائتمک اولماز. کچئمیش و یا گله‌جک زامانلار آنجاق ایندیکى زامانا نیسبت کئچمیش و یا گله‌جک ساییلیر.
دیلیمیزده مۆختلیف زامانلار بیر سیرا شکیلچی‌لر واسیطه‌سیله بلله‌نر کى، فعل‌لرین کؤکلرینه قوشولار. بو شکیلچی‌لر آشاغیداکیلاردان عیبارتدیر:
1. کئچمیش زامان:
بو زامان ایش و حرکتین کئچمیشده باش وئردیگینى بیلدیریر. کئچمیش زامانین چئشیدلیلیگى باخیمیندان، دیلیمیز دونیانین ان قودرتلى و زنگین دیل‌لریندن بیری‌دیر. عالیملریمیز گؤستریرلر کى، دیلیمیزده ایگیرمى دؤرده قدر مۆختلیف معنالى کئچمیش زامان واردیر. کئچمیش زامانین ان چوخ ایشله‌نن و اؤنملی‌لرى بونلاردیر:
الف) شهودى کئچمیش (ماضى مطلق)
ب) نقلى کئچمیش (ماضى نقلى)
ج) داواملى کئچمیش (ماضى استمرارى)
د) اوزاق کئچمیش (ماضى بعید)
الف) شهودى کئچمیش:
بو کئچمیش زامان، ایشین کئچمیشده باش وئریب قورتاردیغینى بیلدیرر. بورادا خبر وئرن اؤزۆ ایشین ایجراسینین شاهیدى اولموش و ایندى اوندان خبر وئریر.
اونون شکیلچی‌لرى دؤرد چئشیدلى "دى (di)، دێ (dı)، دو (du)، دۆ (dü)"دن عیبارتدیر کى، فعلین کؤکونه قوشولار: آچدى، گلدى، ووردو، گؤردو. بو کئچمیش زامانین اینکار علامتى، "ما-مه" دیر کى، واسیطه‌سیز فعلین کؤکونه قوشولار: آچمادى.
آشاغیدا شهودى کئچمیشین صرفى گلیب:
*تصدیق:
من اوخودوم، سن اوخودون، او اوخودو، بیز اوخودوق، سیز اوخودونوز (اوخودوز)، اونلار اوخودولار.
*اینکار:
من اوخومادیم، سن اوخومادین، او اوخومادى، بیز اوخومادیق، سیز اوخومادینیز (اوخومادیز)، اونلار اوخومادیلار.
سَکسن‌اۆچونجو درس
فعل (12)
ایجبار نوعو:
دیلیمیزده ائله فعل نوعو واردیر کى، اوندا ایش بیر نفرین امرى، خواهیشى، مصلحتى و یا تدبیرى ایله ایکینجى و یا ایکینجى شخصین یولو ایله اۆچۆنجۆ شخص طرفیندن ایجرا اولور.
بئله فعل‌لره ایجبار نوعو دئییلیر. بو فعل‌لر یالنیز تأثیرلى فعل‌لردن دۆزه‌لر و تأثیرلى ده قالار. ایجبار نوع فعل‌لرینى دۆزه‌لتمک اۆچۆن ، تأثیرسیز فعل‌لردن تأثیرلى فعل‌لر دۆزه‌لدن شکیلچی‌لردن یارارلانیریق:
اوخشا > اوخشات > اوخشاتدیر، اوخو > اوخوت > اوخوتدور، ...
دئییلمهلیدیر کى، "بیلدیرمک" فعلینین ایجبار نوعو اولماسا، ها بئله، ایشین ایکینجى و اۆچۆنجۆ ایجراچیسى اولماسا دا، اونون "بیلمک" فعلیندن فرقى واردیر. بو فرق اوندان عیبارتدیر کى، "بیلمک" فعلى یالنیز "نه‌یى؟" سوالینا، "بیلدیرمک" فعلى هم "نه‌یى؟" هم ده "کیمه" سواللارینا جاواب وئریر.
بیلدیردیم. نه یی؟ - سیرری. کیمه؟ - دوستوما.
دئمک، ایجبار نوعو شکیلچی‌سی قبول ائتمیش "بیلدیرمک" فعلی فاعیل، مۆستقیم تاماملیق و غیر مۆستقیم تاماملیق ایسته‌ییر، آنجاق او فعل ایکینجى ایش گؤرن ایسته‌میر و اوندا ایجبار نوعو آنلاییشى یوخدور.
آمما میثال اۆچۆن "یازدیرماق" فعلینده یوخاریداکى آنلاییشدان علاوه ایکینجى ایش گؤرن ده واردیر، یعنی فعل ایجبار نوعونداندیر. "یازدیردیم" فعلى، نه‌لر بیلدیریر؟ بو فعلده بو آنلاییشلار واردیر:
1. ایشى گؤرن (فاعیل). کیم یازدیردى؟ من یازدیردیم.
2. مۆستقیم تاماملیق. نه‌یى؟ نه‌یى یازدیردیم؟ مکتوبو یازدیردیم.
3. غیر مۆستقیم تاماملیق. کیمه؟ کیمه یازدیردیم؟ آتاما یازدیردیم.
4. ایکینجى غیر مۆستقیم تاماملیق و یا اصیل ایش گؤرن، اصیل فاعیل کى، "کیمه" سوالینا جاواب وئریر. مکتوبو دوستوما یازدیردیم، یعنى دوستومو مجبور ائتدیم کى، مکتوبومو یازسین.
سَکسن‌ایکینجى درس
فعل (11)
قارشیلیق (متقابل) نوعو:
فعلین معناسى ائله اولسا کى، ایشى ایکى شخص قارشیلیقلی شکیلده گؤره‌لر، بئله فعل‌لره قارشیلیق نوعو دئییلیر. مثلا "یازیشماق" فعلینده ایکى نفر قارشیلیقلى شکیلده بیرى- بیرینه مکتوب یازار. بورادا هر ایکى نفر هم ایشى گؤرن، هم ده ایشین نتیجه‌سینه معروض قالاندیرلار. قارشیلیق نوعو فعل‌لرینى دۆزه‌لتمک اۆچۆن فعل‌لرین دؤرد چئشیدلى "یش" شکیلچی‌لرینى آرتیرارلار: گیریشدى، یازیشدى، ووروشدو، گؤروشدو، ...
فعلین کؤکو سسلى ایله بیتسه، شکیلچی‌نین سسلى حرفى دۆشر: بولاشدى، دالاشدى، ...
بو فعل‌لرى "یش 4" شکیلچی‌سی ایله دۆزه‌لن فعلى ایسیم‌لرله قاریشدیرمامالی‌ییق: آلیش، ساتیش، ...
بونلارى بیرى بیریندن آییرماق اۆچۆن فعل‌لره شخص سونلوقلارى، ایسیم‌لره حال و منسوبیت شکیلچی‌لرى آرتیرماق اولار.
دئییلمهلیدیر؛ بو شکیلچى و یا اونا یاخین شکیلچی‌لرله بیتن فعل‌لرین هامیسى قارشیلیقلى نوع اولمور. بونا گؤره بو فعل‌لرین آشاغیداکى ِدسته لرى وار:
1. مۆستقیل معناسى اولان ساده فعل کؤکلرینه "یش 4"، "آش 2" و "ش" شکیلچی‌لرینى آرتیرماقلا دۆزه‌لن فعل‌لر، قارشیلیقلی فعل‌لردیر: آتیش، یازیش، دالاش، سئویش، ..
2. "ش-لش" شکیلچی‌لریله دۆزه‌لن فعل‌لر مضمونجا قارشیلیق معنا ایفاده ائدیر: سؤزلش، صؤحبت‌لش، داشلاش، ...
3. وقتیله مۆستقیل معناسى اولان، آنجاق موعاصیر دیلیمیزده مۆستقیل معنایا مالیک اولمایان سؤز کؤکلرینه "یش 4" آرتیرماقلا قارشیلیقلى نوع فعل‌لر یارانیر: باریش، یاریش، گۆلش، ...
بو فعل‌لر بو گۆنکو دیلیمیزده قارشیلیق فعل ساییلیر، آنجاق اونلارى بیرینجى نوع کیمى، شکیلچى و کؤکه آییرماق اولماز.
4. دیلیمیزده "ش" حرفیله بیتن، یعنى شکیلجه قارشیلیق فعله بنزه‌ین بیر سیرا فعل‌لر ده واردیر کى، اونلاردا هئچ بیر قارشیلیق مضمون یوخدور. بونلارین اؤزلرى قارشیلیق مضمونو وئرمه‌دیگى کیمى، اونلارا قارشیلیق شکیلچی‌لرینى ده قوشماق اولماز: آلیش، قاتیش، سوروش، دولاش.
5. دیلیمیزده بیر سیرا ائله فعل‌لر واردیر کى، اونلاردا قارشیلیق شکیلچی‌لرى واردیر. آنجاق اونلارى کؤک و شکیلچى‌یه آییردیقدا کؤکلرى تامامیله باشقا معنایا مالیک اولور و فعلین موجود معناسیله هئچ بیر ایلگیسى اولمور. بو فعل‌لر شکیلجه قارشیلیق فعل‌لرینه بنزه‌سه‌لر ده، معناجا قارشیلیقلى نوع ایله هئچ بیر ایلگیسى یوخدور: یاپیش، قاریش، آلیش
قارشیلیقلى فعل‌لر اساسا تأثیرلى فعل‌لردن دۆزه‌لیر و نوع شکیلچی‌سی آرتیراندان سونرا، مفعول طلب ائتمه‌دیکلرى اۆچۆن ، تأثیرسیز اولورلار. بو فعل‌لرى یئنیدن تأثیرلى ائتمک اۆچۆن اونلارا "دیر 4" شکیلچیسینى آرتیرماق لازیمدیر: باریشدیر، ووروشدور، ..
سَکسن‌بیرینجی درس
فعل (10)
قاییدیش نوع
اگر فعلین مضمونو ائله اولا کى، ایشین نتیجه‌سى ده ایش گؤره‌نین اؤزۆنون اۆستۆنه قاییدا، بئله فعل‌لره قاییدیش فعل‌لرى دئییلیر. دئمه لى بو فعل‌لر مجهول فعل‌لرین عکسینه دیر و بو فعل‌لرده تاماملیق اولماز: یویوندو، سئویندى، دئیندى، ...
قاییدیش نوع فعل‌لرى تأثیرلى فعل‌لردن مۆعین شکیلچی‌لرین واسیطه‌سیله دۆزه‌لیب، تأثیرسیز اولور. بو شکیلچی‌لرین اؤنملی‌لرى بونلاردیر:
1. ین (in)، ێن (ın)، ون (un)، ۆن (ün):
بو شکیلچی‌لر مضمونو موناسیب اولان تأثیرلى فعل‌لرین کؤکلرینه آرتیریلیب، قاییدیش فعلى دۆزه‌لدر: سئودى > سئو+ین+دى=سئویندى، گؤردو > گؤر+ون+دى=گؤروندو، ...
2. یل (il)، ێل (ıl)، ول (ul)، ۆل (ül):
بو شکیلچی‌لر ده بعضى تأثیرلى فعل‌لردن قاییدیش فعلى یارادار: آچدى > آچ+یل+دى =آچیلدى، ...
گؤردویونوز کیمى قاییدیش نوعو شکیلچی‌لریله، مجهول نوع فعل‌لرى شکیلچی‌لرى عئینى دیر. آنجاق بونلارى جۆمله ایچینده بیرى بیریندن سئچمک اولار. جۆمله‌ده ایش گؤرن معلوم اولماسا، فعل مجهول دیر، آمما اگر جۆمله‌نین فاعیلى بللى اولسا و ایشین نتیجه‌سى ایش گؤره‌نین اۆستۆنه قاییتسا، فعل قاییدیش نوعونداندیر.
میثال اۆچۆن "گۆل بوداغیندان اۆزولدو" جۆمله‌سینده ایشى گؤرن بللى دئییلدیر، بونا گؤره ده "اۆزولدو" فعلى مجهولدور، آنجاق "اۆره‌ییم اۆزولدو" جۆمله‌سینده ایش گؤرن "اۆره ییم" دیر و "اۆزولدو" فعلینین نتیجه سى ده اونون اۆستۆنه قاییدیر، بونا گؤره ده فعل قاییدیش نوعونداندیر.
یوخاریدا دئدیییمیز کیمى، قاییدیش فعل‌لرى یالنیز تأثیرلى فعل‌لردن دۆزه‌لر، اونا گؤره کى بونلاردا مفعول لازیمدیر کى، فاعیل اونون یئرینى توتسون.
قاییدیش فعل‌لرینین، دئدیییمیز کیمى، مۆستقیل تاماملیغى اولا بیلمز. آنجاق موعاصیر دیلیمیزده، بعضا قاییدیش شکیلچی‌سی اولان فعل‌لر مۆستقیم تاماملیق ایله ایشله‌نیر: آسلان پالتارینى گئییندى. عاریف پالتارینى سویوندو.
بو جۆمله‌لرده "گئییندى" و "سویوندو" فعل‌لرى شکیلجه قاییدیش فعل دیر، آنجاق مۆستقیم تاماملیغى اولدوغو اۆچۆن تأثیرلى فعل حئساب اولور. بئله فعل‌لر قاییدیش نوعو آدلانا بیلمزلر.
سَکسَنینجى درس
فعل‌لر (9)
فعل‌لرین نوعلارى:
هر ایشین بیر ایش گؤره‌نى (فاعیل)، بیر ده واسیطه‌سیز تاماملیغى (تأثیرلى فعل‌لرده مفعولو) اولار. بو ایکى عامیلین بیرینین اولوب اولماماسى، اونلارین نئجه اولماسى، هابئله، بیرى- بیرینه موناسیبتى فعل‌لرین نوعلارینى یارادار.
فعل‌لرین نوعلارى:
1. معلوم نوع؛
اگر فعلین ایش گؤره‌نى معلوم اولسا، اونا معلوم فعل دئیَرلر. هم تأثیرسیز، هم ده تأثیرلى فعل‌لر معلوم اولار:
تأثیرسیز معلوم فعل: آیدا گلدى.
تأثیرلی معلوم فعل: آیدا درسینى اوخودو.
2. مجهول نوع؛
اگر ایش گؤرن معلوم اولماسا، فعله مجهول دئیرلر. بو فعل‌لرده مفعول، یعنى واسیطه‌سیز تاماملیق فاعیلین یئرینى توتوب، ناییب فاعیل آدلانار. بونا گؤره ده، واسیطه‌سیز تاماملیغى اولمایان تأثیرسیز فعل‌لرین مجهول نوعو اولماز و یالنیز تأثیرلى فعل‌لرین مجهول نوعو اولار:
"ایدمانچى اویوندان قووولدو." جۆمله‌سینده، اصل ایش گؤرن معلوم دئییل، بونا گؤره واسیطه‌سیز تاماملیق اولان "ایدمانچى" فاعیلین یئرینى توتموشدور و ظاهیرده ایش گؤرن و مۆبتدا آدلانیر.
مجهوللوق(بلیرسیزلیک) آنلامى فعل‌لرین اصلینده اولمور، بلکه مۆعین شکیلچی‌لر واسیطه‌سیله تأثیرلى فعل‌لر مجهول اولور و تأثیرسیز فعل‌لر اولجه تأثیرلى، سونرا مجهول اولور. دیلیمیزده معلوم فعل‌لرى مجهول ائتمک اۆچۆن ایشله‌نن شکیلچی‌لرین لاپ اؤنملی‌لرى بونلاردیر:
1. یل (il)، ێل (ıl)، ول (ol)، ؤل (öl):
بو شکیلچی‌لر ساده، تأثیرلى فعل‌لرین کؤکلرینه آرتیریلیب، اونلارى مجهول ائدر. فعلین کؤکو سسلى ایله بیتسه، فعل ایله شکیلچى آراسیندا بیر "ى" گلر: یازدى> یاز+یل+دى، یئدى> یئ+ی+یل+دى.
2. ین (in)، ێن (ın)، ون (un)، ۆن (ün):
بو شکیلچی‌لر ساده فعل‌لرین داها چوخ کؤکلرى "ل" حرفیله بیتنلره آرتیریلیب، اونلاردان مجهول فعل یارادار: بیلدى> بیل+ین+دى.
بو شکیلچی‌لر بیر سیرا کؤکلرى سسلى ایله بیتن فعل‌لره آرتیریلیب اونلاردان مجهول فعل‌لر یارادار. آنجاق سسلی‌لرین بیرى دۆشر: اوخودو> اوخو+ن+دو.
تأثیرسیز فعل‌لر اؤنجه تأثیرلى، سونرا مجهول اولار: یات> یات+یر> یاتیر+یل= یاتیریلدى.
"گئت" ایله "باخ" فعل‌لرینه مجهول علامتى آرتیریلا بیلسه ده (گئدیلدى، باخیلدى) اونلار مجهول فعل دئییل، شخص‌سیز (مۆبتداسیز) جۆمله دۆزه‌لدر: یولا گئدیلدى. ایشه باخیلدى.
اۆسته گلن یوللار و شکیلچی‌لرله ساده فعل‌لردن مجهول نوع یارانار، آنجاق دۆزه‌لتمه فعل‌لردن یالنیز "لا-له" ایله دۆزه‌لن‌لر تأثیرلى اولور، بونا گؤره، فقط اونلاردان مجهول نوع دۆزه‌لتمک اولار: باغلاندى، سولاندى، گۆل‌لندى، ...
بو فعل‌لره مجهول فعل علامتى "یل 4" ده آرتیرماق اولار: یوخلانیلدى، ایزله نیلدى، ...
موعاصیر دیلیمیزده بو سون مجهول فعل‌لر هر ایکى شکیلده ایشله‌نیر: باغلاندى- باغلانیلدى، یوخلاندى- یوخلانیلدى.