سَکسَن‌دوققوزونجو درس

فعل (18)

گله‌جک زامان:

   بو فعل ایشین گله‌جکده باش وئره‌جه‌یینى بیلدیریر. گله‌جک زامانین ایکى شکلى وار:

الف) قطعى گله‌جک زامان:

   بو شکیل ایشین حتما گله‌جکده باش وئره‌جه‌یینى بیلدیریر. اونون شکیلچی‌لرى "آجاق - أجک"دن عیبارت دیر: آلاجاقسان، آلاجاقدیر، ...

   اۆچۆنجۆ شخص‌لرده ایکى چئشیدلى "دیر" شکیلچی‌سی ده آرتیریلا بیلر. فعلین کؤکو سسلی‌له  بیتنده "ى" حرفى آرتیریلار.

   بو شکیلچی‌لردن سونرا، سسلى ایله باشلانان شکیلچى گلسه، سس بؤلومونده گؤردویونوز کیمى "ق" حرفلرى "غ" و "ک" حرفلرى "گ-ى" حرفلریندن بیرینه چئوریلر: آلاجاغام، گؤره‌جه‌یم(گؤره‌جه‌گم)، ...

   گله‌جک زامانین اینکار علامتى "ما-مه" دیر کى، واسیطه‌سیز کؤکه قوشولار. بو حالدا ایکى سسلى یان- یانا گلیر و اونلارى بیرى- بیریندن آییرماق اۆچۆن  بیر "ى" سسلیسى اونلارین آراسیندا گلر: آل+ما+ی+اجاغ+ام=آلمایاجاغام ...

* قطعى گله‌جک زامانین صرفى:

* تصدیق:

اؤیره‌نه‌جه‌یم، اؤیره‌نه‌جکسن، اؤیره‌نه‌جک (اؤیره‌نه‌جکدیر)، اؤیره‌نه‌جه‌ییک، اؤیره‌نه‌جک‌سیز (اؤیره‌نه‌جک‌سنیز)، اؤیره‌نه‌جکلر (اؤیره‌نه‌جکلردیر)

* اینکار:

اؤیره‌نمه‌یه‌جه‌یم، اؤیره‌نمه‌یه‌جکسن، اؤیره‌نمه‌یه‌جک (اؤیره‌نمه‌یه‌جکدیر)، اؤیره‌نمه‌یه‌جه‌ییک، اؤیره‌نمه‌یه‌جک‌سیز

اؤیره‌نمه‌یه‌جکلر (اؤیره‌نمه‌یه‌جک‌لردیر)

ب) غیر قطعى گله‌جک زامان(تیکرار بیلدیرن حالت):

   بو فعل‌لر ایشین یاخین گله‌جکده غیر قطعى شکیلده باش وئره‌جه‌یینى بیلدیریر و علامتى "آر، أر" دیر، اینکار علامتى ده یالنیز "م" اولار: یازارام، گئتمه‌رم. اینکار فورماسیندا بعضا بو شکیلچی‌لر (آر-ار) "ز" حرفینه چئوریلر: آچمازلار، آچمازسان ...

حتى بعضا "ز"  حرفى دۆشۆر: آچماسان. فعلین کؤکو سسلى ایله بیتنده "ى" سس‌سیزى ده آرتیریلار: اوخویارام. بو شکیلچی‌لرله ایشله‌نن بۆتۆن زامانلاردا باش وئره‌جه‌یینى ده بیلدیرر. بوندا اونلارا "گئنیش زامان" دئییلیر. مثلا "اکینچى بوغدا اکر" جۆمله‌سینده "اکر" فعلى گؤرسه‌دیر کى، اکینچى هم کئچمیشده، هم ایندى، هم ده گله‌جکده بوغدا اکر.

تیکرار حالتین(غیر قطعی گله‌جک زامانین) صرفى:

* تصدیق:

آلارام، آلارسان، آلار، آلاریق، آلارسیز(نیز)، آلارلار

*اینکار:

آلمارام، آلماسان (آلمازسان)، آلماز، آلماریق، آلماسیز(آلمانیز) /آلمازسیز(آلمازسینیز)/، آلمازلار

سَکسَن‌سککیزینجی درس

فعل (17)

فعل‌لرده زامان:

*ایندیکی زامان

   ایندیکی زامان ایشین دانیشیلان واخت باش وئردیگینى بیلدیریر. ایندیکى زامانین علامتلرى دؤرد چئشیدلى "یر (ir)، ێر (ır)، ور (ur)، ۆر (ür)"دن عیبارتدیر: آلیر، گلیر، وورور، گؤرور، ...

    اگر فعلین کؤکو سسلى ایله قورتارسا، ایکى سسلینى بیرى-بیریندن آییرماق اۆچۆن  سس‌سیز "ى" حرفى، اونلارین آراسینا آرتیریلار: دئییرم، اوخویورام، ...

   ایندیکى زامانین اینکار علامتى "ما-مه" و یا فقط "م" حرفی‌دیر. اگر "ما-مه" اولسا، ایکى سسلى آراسیندا بیر سس‌سیز "ى"ده آرتیریریق: آلماییر، و اگر فقط "م" گلسه: آلمیر.

   دئمک خبر شکلینده اولان ایندیکى زامان فعل‌لرینده عین زاماندا ایکى ایش گؤرولور. مثلا "من اوخورام" جۆمله‌سینده هم "من" اوخوماق ایشینى ایجرا ائدیرم، هم ده عین زاماندا گؤردویوم ایش باره‌ده خبر وئریرم.

ایندیکى زامانین دا "غیر شهودى" شکلى واردیر کى، کئچمیش زامانى بیلدیرر.

ایندیکى زامانین صرفى:

* تصدیق:

وورورام، وورورسان، وورور، ووروروق، وورورسوز(نوز)، وورورلار

* اینکار:

وورماییرام (وورمورام)، وورماییرسان (وورموسان)، وورماییر (وورمور)، وورماییریق (وورموروق)، وورماییرسینیز (وورمورسوز)، وورماییرلار (وورمورلار)

سَکسَن‌یئدینجی درس

فعل (16)

فعل‌لرده زامان:

*کئچمیش زامان

* اوزاق کئچمیش (ماضى بعید):

بو فعل ایشین اوزاق کئچمیشده باش وئردیگینى بیلدیریر. اونون علامتى دؤرد چئشیدلى "میشدى (mişdi)، مێشدێ (mışdı)، موشدو (muşdu)، مۆشدۆ (müşdü)"دن عیبارتدیر، بو شکیلچی‌لر "میش ایدى" شکلینده ده ایشله‌نه بیلر. بو فعلین اینکار علامتى "ما- مه" دیر کى، فعلین کؤکونه قوشولار.

اوزاق کئچمیشین صرفى:

*تصدیق:

وورموش ایدیم (وورموشدوم)

وورموش ایدین (وورموشدون)

وورمش ایدى (وورموشدو)

وورموش ایدیک (وورموشدوق)

وورموش ایدیز (وورموشدوز)

وورموش ایدیلر (وورموشدولار)

*اینکار:

وورمامیش ایدیم (وورمامیشدیم)

وورمامیش ایدین (وورمامیشدین)

وورمامیش ایدى (وورمامیشدى)

وورمامیش ایدیک (وورمامیشدیق)

وورمامیش ایدیز (وورمامیشدیز)

وورمامیش ایدیلر (وورمامیشدیلار)

   دئییلمه‌لی‌دیر کى، جدولده گؤروندویو کیمى بو زامانبن ایکى چئشیدى معنا و مضمون جهتیندن فرقله‌نیر. یعنى یالنیز "دى 4" ایله دۆزه‌لن نوعو اوزاق کئچمیشى بیلدیریرسه، "ایدى" ایله دۆزه‌لن ایکینجى نوعو، اولدوقجا اوزاق کئچمیشى بیلدیریر.

سَکسَن‌آلتینجی درس

فعل (15)

فعل‌لرده زامان:

*کئچمیش زامان

* داواملى کئچمیش (ماضى استمرارى):

بو نوع فعل ایشین کئچمیشده اوزون بیر مۆدتده باش وئرمه‌سینى بیلدیریر. بو فعلین دؤرد چئشیدلى "یردى (irdi)، ێردێ (ırdı)، وردو (urdu)، ۆردۆ (ürdü)" و یا ایکى چئشیدلى "آردێ (ardı)- اردى ( ərdi )" دن عیبارتدیر کى، فعلین کؤکونه قوشولار: یازیردیم، یازیردین، یازیردى، یازاردیم، یازاردین، یازاردى، ...

اینکار علامتلرى ایسه "ماز، مز، م" دیر. مثلا: گلمزدین، قاچمازدیق، ...

*داواملى کئچمیشین صرفى:

- تصدیق:

گؤروردوم، گؤروردون، گؤروردو، گؤروردوک، گؤروردونوز(گؤروردوز)، گؤروردولر

- اینکار:

گؤرمه‌ییردیم/ گؤرموردوم، گؤرمه‌ییردین/ گؤرموردون، گؤرمه‌ییردى/ گؤرموردو، گؤرمه‌ییردیک/ گؤرموردوک، گؤرمه‌ییردیز(گؤرمه‌ییردینیز)/ گؤرموردونوز(گؤرموردوز)، گؤرمه‌ییردیلر/ گؤرموردولر

- تصدیق:

گؤرردیم، گؤرردین، گؤرردى، گؤرردیک، گؤرردیز(نیز)، گؤرردیلر

- اینکار:

گؤرمزدیم، گؤرمزدین، گؤرمزدى، گؤرمزدیک، گؤرمزدیز(نیز)، گؤرمزدیلر

   دؤرد چئشیدلى "یردى 4" و ایکى چئشیدلى "آردى 2" شکیلچی‌لرینده اصیل داواملیلیق علامتى "یر 4" و "آر 2" دیر، "دى 4" ایسه "شهودى کئچمیشین" علامتى دیر، اساس کئچمیش زامان علامتی‌دیر.

   داواملى کئچمیشین ایکى نوعونون فرقى اوندان عیبارتدیر کى، بیرینجى نوع نیسبتا یاخین کئچمیشده بیر ایشین داوام ائتدیگینى بیلدیریرسه، ایکینجى نوع اولدوقجا اوزاق کئچمیشده، اؤزۆ ده اوزون سۆره‌لى بیر زاماندا ایشین باش وئرمه‌سینى بیلدیریر:

کئچن ایل بو زامانلار دارالفنون دا اوخویوردوم. دۆنن بو واخت ائوده یاتیردیم.

   اوشاقلیقدا هر گۆن بو داغلارى گزردیم. گنجلیکده هر گۆن ایدمان مئیدانیندا چالیشاردیم.

   داواملى کئچمیشین هر ایکى نوعونون "غیر شهودى" شکلى ده واردیر کى، اۆستۆنده دانیشاجاییق: گؤرورموشدون، گؤررمیشدین.

سَکسَن‌بئشینجی درس

فعل (14)

فعل‌لرده زامان:

*کئچمیش زامان

* نقلى کئچمیش:

   شهودى کئچمیشده خبر وئرن اؤزۆ ایشین ایجراسینین شاهیدى اولموشدور، آنجاق نقلى کئچمیشده بئله دئییل، خبر وئرن اؤزۆ اونون شاهیدى اولمامیش، یالنیز ایشین نتیجه‌سینى بیلدیریر.

   مسئله‌نین تام آیدین اولماسى اۆچۆن  آشاغیداکى ایضاحلارا فیکیر وئرمه‌لیییک:

"من یازمیشام"، "سن یازمیسان"، "اونلار یازمیش" جۆمله‌لرینه فیکیر وئرک. خبر وئرن ایکینجى و اۆچۆنجۆ شخصلرده ایشین ایجراسینا شاهید اولمامیشدیر، اونا گؤره جۆمله‌لر نقلى شکیلده دئییلیر. آنجاق "من یازمیشام" جۆمله‌سینده ایشى گؤرن "من" اؤزۆدور، بوندا شوبهه یوخدور. آنجاق اونو دینله‌ین طرفلر (ایکینجى و اۆچۆنجۆ شخصلر) ایشین ایجراسینا شاهید اولمامیشلار بونا گؤره بیرینجى شخص نقلى شکیلده خبر وئرمه‌یه مجبوردور.

   نقلى کئچمیشده ایش کئچمیشده باش وئرسه ده، اونون اثرى خبر وئریلن زامانا قدر، ایندیکى زامانا قدر قالماقدادیر.

   نقلى کئچمیشین غئیر شهودى نوعلارى دا واردیر: من یازمیشام.

   من یازمیش ایمیشام.

   "شهودى کئچمیش"-له "نقلى کئچمیش"-ین فرقینی بیلمک اۆچۆن  قئید ائتمک اولار کى، بیرینجیده شهودیلیک، قطعى‌لیک آنلامى و معناسى اولدوغو اۆچۆن ، اونلارا کؤمکچى "ایدى" و "ایمیش" فعل‌لرى قوشماق و مۆرکب فعل‌لر یاراتماق اولماز، آنجاق نقلى کئچمیشده قیسما غیرشهودى، غیر قطعى‌لیک آنلامى حوکم سۆردویو اۆچۆن ، اونلارا کؤمکچى "ایدى" و "ایمیش" فعل‌لرینى قوشوب، مۆرکب فعل‌لر یاراتماق اولار: گلمیش ایدیم، گلمیش ایدى، ...

نقلى کئچمیشین موعاصیر دیلیمیزده علامتی دؤرد چئشیدلى"میش 4" دیر.

قدیم دؤورلردن بو گۆنه قدر ایکینجى و اۆچۆنجۆ شخصلرده یوخاریدا گلن شکیلچی‌لرین یئرینه دؤرد چئشیدلى "یب 4" شکیلچیسینى ده ایشله‌درلر: یازیبسان، یازیبدیر، ...

   نقلى کئچمیشین صرفى:

* تصدیق:

من اوخوموشام، سن اوخوموشسان/اوخویوبسان/اوخوموسان،او اوخوموش(اوخوموشدور)/اوخویوب(اوخویوبدور)، بیزاوخوموشوق،سیزاوخوموشسوز(اوخوموشسونوز)/اوخویوبسوز(اوخویوبسونوز)،اونلار اوخوموشلار/ اوخویوبلار.

* اینکار:

من‌اوخومامیشام،سن‌اوخومامیشسان/اوخوماییبسان/اوخومامیسان، او اوخومامیش(اوخومامیش‌دیر)/ اوخوماییب(اوخوماییب‌دیر)،

بیزاوخومامیشیق،سیزاوخومامیش‌سیز(اوخومامیش‌سینیز)/اوخوماییب‌سیز(اوخوماییب‌سینیز)،اونلاراوخومامیشلار/ اوخوماییبلار.