سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.سس-صرف
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین سس-صرفی یاییملاناجاق‌دیر.
اوتوز‌دؤردۆنجو درس
"حال شکیلچی‌لرینین مۆختلیف معنالی سؤز یاراتماسى (4)"
3. تأثیرلیک حال: تأثیرلیک حالین بیر سیرا اؤزۆنه خاص خصوصیت‌لرى واردیر:
1. بو حالدا اولان ایسیم فعلدن مۆستقیم ائتگیله نیب، فعلین تأثیرى اونون اوستونه دوشور. بونا گؤره ده بونا "تأثیرلیک حال" دئییرلر. بو حالدا اولان ایسیمه نحو جهتدن "مۆستقیم تاماملیق" دئیرلر.
2. بو حالدا اولان ایسیم‌لر یالنیز فعلى جۆمله‌لرده ایشلنه بیلر، اوناگؤره کى بو حال یالنیز تأثیرلى فعللرین نتیجه سینده مئیدانا چیخار: "شاگیرد کیتابی اوخودو." جۆمله‌سینده "کیتاب" سؤزۆ تأثیرلى" اوخودو" فعلینین ایسته‌یینه گؤره، تأثیرلیک حالدا اولاراق، " ى" شکیلچی‌سینی آلیر.
عادی ایسمی جۆمله‌لرده ایسیم بو حالدا اولا بیلمز: "بو کیتاب‌دیر." آنجاق اگر ایسمى جۆمله‌ده تاثیرلى فعلدن عمله گلمیش بیر سؤز اولسا، اونون تأثیرى و ایسته‌یینه گؤره جۆمله‌ده تأثیرلیک حالیندا ایسیم ده ایشلنه بیلر، آنجاق بئله تأثیرلیک حالداکى ایسیم یئنه ده جۆمله‌نین خبرى اولا بیلمز: "میوه لرى گتیرن کندلى یوخدور." بو ایسمى جۆمله ده" میوه‌لرى" سؤزۆ تأثیرلى"گتیرمک " فعلیندن دۆزه‌لمیش"گتیرن" اسم فاعلین/فعلى صیفتین/ ایسته‌یى نتیجه‌سینده و اونون تأثیرینده تأثیرلیک حالدا اولاراق" ى" شکیلچیسى آلیر.
ایسیم تأثیرلیک حالدا اولاندا فعلى جۆمله‌ده خبره، ایسمى جۆمله‌ده ایسه "مۆبتدا"یا یاخین و باغلى اولار. یوخاریداکى جۆمله‌ده "میوه‌لرى" سؤزۆ "میوه‌لرى گتیرن" ترکیبینین بیر حیصه‌سی کیمى، مۆبتدایا باغلی‌دیر.
3. تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم خبر علامتى (دیر) گؤتۆرمز، یعنى ایسمى جۆمله‌نین خبرى اولا بیلمز. اوناگؤره کى، مۆستقیم تاماملیق-تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم فعلین- خبرین ایسته‌یى نتیجه‌سینده اورتایا گلر و خبرین یئرینى توتا بیلمز: تبریزین زینتى ارک‌دیر. (آدلیق)/ بو عظمت ارکین‌دیر. ی(یییه‌لیک)/ ان یاخشى تاریخى خاطیره‌لرى ارکده‌دیر. (یئرلیک)/ بو گلن آذان سسى ارکدن‌دیر. (چیخشیلیق)
دئمک "ارک" سؤزۆ یالنیز تأثیرلیک حالدا اولارکن خبر، یعنى مۆستقیل سؤز اولا بیلمیر. باشقا سؤزله ایسیم تأثیرلیک حالدا مفعول اولدوغونا گؤره، فاعیل اولا بیلمیر.
5. ایسیم تأثیرلیک حالیندا اولاندا، اوندان سونرا "قوشما"لار ایشلنه بیلمز. آنجاق آدلیق، یؤنلۆک و چیخیشلیق حالدا اولان ایسیم‌لردن سونرا قوشمالار ایشله‌نر: طلبه اۆچۆن (آدلیق)، طلبه‌یه گؤره (یؤنلۆک)، طلبه‌دن اؤترۆ (چیخیشلیق).
ییییه‌لیک حالدا یالنیز بعضى عوضلیک‌لردن سونرا قوشمالار ایشلنه بیلر: منیمله، سنینله، سنین اۆچۆن .
آنجاق تأثیرلیک و یئرلیک حالدا اولان ایسیمدن سونرا قوشمالار ایشلنه بیلمز.
6. بو حالین صرفى علامتى"ی 4 " و یا "نی 4" دیر، آنجاق مۆستقیم تاماملیق بللى اولاندا (معرفه) بو علامت یازیلار، بلسیز (نکره) اولاندا ایسه یازیلماز: سؤنمز شعر اوخودو. (بلسیز)، سؤنمز شعرى اوخودو. (بللى)
اوتوز‌اۆچونجو درس
"حال شکیلچی‌لرینین مۆختلیف معنالی سؤز یاراتماسى (3)"
2. یییه لیک حال: بو قرامئری حال ایکی شئى آراسیندا صاحیب‌لیک بیلدیریر، بونا گؤره ده فعللره باغلى دئییل. بو حالین" یییه‌لیک" آدلانماسى شرطی‌دیر، اونا گؤره کى، بعضى یییه‌لیک بیرلشمه‌لرى صاحیب‌لیک آنلامیندا دئییلدی: اوشاقلارین اونو.
بو حالین علامتى "ین 4" و "نین 4" دیر، اؤزۆ ده "کیمین؟" و "نه‌یین؟" سورولاریندان بیرینه جاواب وئرر.
ایسیم بو حالدا اولاندا نادیر حاللاردا، جۆمله‌نین خبرى اولا بیلیر: "وطن میللتین‌دیر."
بو حالدا اولان ایسیم اؤزۆندن سونرا گلن ایسیمى تعیین ائدیر: "اوشاق آنانین الیندن توتوبدور." بورادا" آنا" سؤزۆ "ال" سؤزۆنۆ تعیین ائله ییر.
ییییه‌لیک حال بللی‌لیک(مۆعین‌لیک) بیلدیرر. بو حالدا اولان هر بیر ایسیم یالنیز اؤزۆندن سونرا گلن ایسیمله بیرلیکده جۆمله‌نین بللى عضوو، او جۆمله‌نین خبرى و یا مۆبتداسى اولا بیلر: آسلانین ایشى دۆزه‌لدى (مۆبتدا). ائلناز آیلارین الیندن توتدو (تاماملیق). او گؤرۆنن تبریزین ارکی‌دیر (خبر).
اوتوز‌ایکینجی درس
"حال شکیلچی لرینین مۆختلیف معنالی سؤز یاراتماسى (2)"
1. آدلیق حال: آدیندان گؤرۆندۆیۆ کیمى بو حال اشیانین آدینى بیلدیریر. لاکین بوندان علاوه آدلیق حالدا اولان ایسیم مجردلییى ده بیلدیرر: "کیتاب ان یاخشى یولداش‌دیر." جۆمله‌سینده هم کیتاب، هم ده یولداش تام مجرد حالدا ایشله‌نیب.
بو حالین علامتى یوخدور، لاکین بَلسیز (نکره) اولان تأثیرلیک حالداکى ایسیمده علامتسیز اولار: "بیر کیتاب آلدیم." بو جۆمله‌ده " کیتاب" سؤزۆ تأثیرلیک حالدا و مفعول اولدوغو حالدا، بَلسیز (نکره) اولدوغو اۆچۆن "ى" علامتینى قبول ائله‌مه‌ییب‌دیر.
ایسیم آدلیق حالدا اولاندا هم ایسمى، هم ده فعلى جۆمله‌لرده "مۆبتدا و خبر" اولار:
"معلیم گلدى. (فعلى جۆمله ) ، معلیم مئهریبان‌دیر. (ایسمی جۆمله )".
اوتوزبیرینجی درس
"حال شکیلچی لرینین مۆختلیف معنالی سؤز یاراتماسى (1)"
ایسیم‌لرده حال آنلاییشى اولدوقجا گئنیش ایحاطه داییره‌سینه مالیک بیر مفهوم‌دور. بو آنلام ایسیمى، صیفتى، سایى، عوضلیگى، فعلى ایسیم‌لرى، فعلى صیفت‌لرى و مصدرلرى ایحاطه ائدن بیر مفهوم‌دور. طبیعی‌دیر کى صیفت، ساى و باشقا نیطق حیصه‌لرى یالنیز ایسیم‌لشدیکدن سونرا، حال شکیلچی‌لرینى آلا بیلرلر.
هر کلمه، جۆمله ایچینده بللى بیر وظیفه داشیمالی‌دیر. ایسیم‌لر هی شئیدن اؤنجه، جۆمله‌نین مۆبتداسى اولار. بو او دئمکدیر کى، ایسیم، فعل ایله گؤزه گؤرۆنمز نحوى ایلگى یه کئچیر، یوخسا اونلار بیر جۆمله‌یه سیغیشا بیلمز. بئله نحوى ایلگی‌یه گیرن هر مۆبتدا و خبر جۆمله‌نین اساس ایکى دیره‌یی حئساب اولور. مۆعین جۆمله‌نین مۆختلیف جهت‌لردن عضوو اولماق ایسته‌ین هر بیر کلمه، جۆمله‌نین اساس دیرک‌لری اولان مۆبتدا و خبرله بللى ایلگی‌یه گیرمه‌دن، اونلارلا باغلانمادان، او جۆمله‌نین عضوو اولا بیلمز. ائله بو ایلگی‌لره گؤره ده مؤختلیف ایسیم‌لرین هره،سى بللى بیر حالدا اولوب، بللى بیر حال سسلی‌سینى آلیر. گؤزه گؤرۆنمه‌ین بۆتۆن بو ایلگی‌لره نحوى ایلگى دئییلیر.
بو دئدیکلریمیزده، کلمه‌لرین ظاهیرى دَییشمه‌لرى صرفى و اونلارین آراسینداکى گؤزه گؤرۆنمز معنوى ایلگی‌لر، نحوى ایلگی‌لردیر. بئله‌لیک‌له ایسمین حاللانماسى هم صرف علمى، هم ده نحو علمینه عایید بیر مسئله دیر. جۆمله ایچینده سؤزلرین روللارى، بیر-بیریله ایلگی‌سی، گؤره‌وى و بو کیمى مسئله‌لرى اؤیره‌نمه‌لی‌ییک. بونا گؤره‌ده صرف ایله یاناشى، قیسا و ییغجام شکیلده نحوین ساده و لازیم مسئله‌لریله ده تانیش اولمالی‌ییق.
دیلیمیزده کى آلتى حال، گئنیش‌لیک و ایحاطه داییره‌لرینه گؤره ایکى یئره بؤلۆنۆر:
1. قرامئرى حاللار (آدلیق، یییه‌لیک، تأثیرلیک)
2. مکانى-قرامئرى حاللار (یؤنلۆک، یئرلیک، چیخیشلیق)
گلن درسلرده بو حاللارین اساسا نحوى اؤزللیک‌لرینى اؤیره‌نه‌جه‌ییک.
اوتوزونجو درس
"منسوبیت و حال شکیلچی‌لری بیرلیکده"
منسوبیت و حال شکیلچی‌لرینین هر ایکیسی ایسیمه قوشولدوقدا اول منسوبیت، سونرا حال شکیلچی‌لری گلر. بو ایکی شکیلچی ایسیم‌لره آرتیریلاندا، ایکینجى شخص تکده، یییه‌لیک، یؤنلۆک و تأثیرلیک حاللاریندا بیر سیرا دولاشیقلیق‌لار اورتایا گلیر. خالقیمیز بو چتینلیگی اورتادان قالدیرماق اۆچۆن، بعضى لهجه‌لرده منسوبیت شکیلچی سینده (ین(in)، ̌ین (ın)، ون (un)، ۆن (ün)) اولان"ن" حرفینی"و"یا چئویریر:
1. ایسیم سس‌سیزله بیتسه:
منسوبیت + یییه لیک حال؛ اودون + ون + ون = اودونونون (اودونووون)
منسوبیت + یؤنلوک حال؛ اودون + ون + ا = اودونونا (اودونووا)
منسوبیت + تاثیرلیک حال؛ اودون + ون + و = اودونونو (اودونووو)
2. ایسیم سسلی ایله بیتسه:
منسوبیت + یییه لیک حال؛ باجی + ن + ین = باجینین (باجیوین)
منسوبیت+یؤنلوک حال؛ باجی + ن + ا = باجینا (باجیوا)
منسوبیت+تاثیرلیک حال؛ باجی + ن + ی = باجینی (باجیوی)
تاپشیریق: آشاغیداکى کلمه‌لره اؤنجه ایکینجى شخص تک شکیلچی‌سی، سونرا حاللاندیران شکیلچی‌لرینی (نییه لیک، یؤنلۆک، تأثیرلیک) آرتیرین: یاتاق، کؤلگه، قارداش، چیچک.