اللی دؤردونجو درس

ساى (4)

سیرا سایلارى:

   سیرا سایلارى شئی‌لرین سیراسینى بیلدیریر. بو سایلار میقدار سایلارینا دؤرد چئشیدلى (ینجى (inci)، ینجى (ıncı)، ونجو (uncu)، ۆنجۆ (üncü)) شکیلچی‌لرینى آرتیرماقلا دۆزه‌لر. بو سایلار "نئچه‌نجى" سوالینا جاواب وئرر: اۆچ --> اۆچۆنجۆ، اون --> اونونجو، ...

   "ایکی، آلتى، یئددى" سایلارى، سسلى ایله بیتدیکلرى اۆچۆن، سیرا سایلارى شکیلچی‌لرى قوشولاندا، ایکى "ى" سسلی‌سیندن بیرى دۆشر: ایکینجى، آلتینجى، یئددینجى.

   میقدار سایلارى شئی‌لرین میقدارینى بیلدیردیک‌لرى حالدا، سیرا سایلارى شئی‌لرین سیراسینى بیلدیرر.

   سیرا سایلارینین ایکینجى خصوصیتى اونلارین صیفت‌لره یاخین اولماسی‌دیر. صیفت‌لر کیمى بو سایلار دا، عئین زاماندا "هانسى؟" سوالینا جواب وئرر.

   میقدار سایلارینین ایسمى جمع اولا بیلمزدى، آنجاق سیرا سایلارینین ایسیم‌لرى بعضى حاللاردا جمع علامتى آلا بیلر: اۆچۆنجۆ شاگیردلر، بیرینجى قهرمانلار، ...

   سیرا سایلارى مۆستقیل ایشلندیکده، میقدار سایلارینا نیسبت، ایسیم‌لره داها یاخین اولور.

   بو حالدا سیرا سایلارى تامامیله مۆستقیل اشیانى نظرده جانلاندیریر و ایسیم‌لر کیمى حاللانیر و جمعله‌نیر: اۆچۆنجۆنۆ گؤردۆم، اونونجودان سوروشدوم، سککیزینجی‌لرى چاغیردیلار، ایکینجی‌یه سؤزۆم واردیر، بئشینجی‌ده ثروت واردیر، ...

   سیرا سایلارى ایسیم مقامیندا ایشله‌نَنده، ایسیم‌لر کیمى "کیم؟" سوالینا جاواب وئره بیلیر: اۆچۆنجۆلر گلدى. کیملر گلدى؟

اللی‌اۆچونجو درس

ساى (3)

"بیر" سایى:

11. "جه" شکیلچی‌سی واسیطه‌سیله تام واحیدلیک ایفاده ائدیر: بیرجه ساعات، بیرجه آدام، بیرجه دقیقه، ...

12. "دن" شکیلچی‌سی قوشولدوقدا بو ساى حرکت طرزى ظرفى یارادیر: بیردن گلدى.

13. ایکى دفعه تکرار اولان بو سایین بیرینجی‌سینین سونوندا "دان" و ایکینجی‌سینین سونوندا "ه" اولدوقدا حرکت طرزى ظرفى یارادیر: بیردن-بیره پرده آچیلدی، ....

14. "گه" شکیلچی‌سی ایله معیت بیلدیریر: بیرگه گئتدیک، ....

15. "لیک" شکیلچیسی ایله ایسیم یارادیر: بیرلیک. بو کلمه یه "ده" شکیلچیسی آرتیردیقدا، یئنه ده معیت بیلدیریر: بیرلیکده گئتدیک، ...

16. هردن، تک، آرا، ساعاتدا، گونده، آیدا، ایلده، کیمى زامان مضمونلو سؤزلردن سونرا ایشلندیکده تصادوف و تکرار مضمونو ایفاده ائدیر: آرا بیر گلیر، هردن بیر گؤرۆنۆر، آیدا بیر یولدور، ...

17. نیسبت شکیلچی‌سی ایله غیرمۆعین عوضلیک (ضمیر) یارانیر: بیرى قورویا چکیر، بیرى سولویا. بیریسى سنى چاغیریر، ...

18. اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌سینین ایکینجى طرفینده حال، وضعیت، کئیفیت و باجاریق مقیاسى اولار: اوشاغین بیرى، دلی‌نین بیری‌دیر، اود-آلووون بیری‌دیر، ...

19. مۆختلیف سؤزلرله ترکیب یارادیب جۆر به جۆر مضمونلار ایفاده ائدیر: بیر ده وور، بیر داها سؤیله، بیرینجی‌یم، بیر باش قلیان چک، سؤز بیر، بیر پارا، بیر سؤزله، ...

بونلار دیلیمیزده "بیر" سؤزۆنۆن ایستیفاده‌سیندن یالنیز نئچه نمونه دیر.

اللی ایکینجی درس

ساى (2)

"بیر" سایى:

   دیلیمیزده "بیر" ساییندان یئنی سؤزلر یاراتماقدا گئنیش ایستیفاده اولونور. بیر کلمه‌سى بیر نئچه مۆختلیف معناسى اولماقلا برابر، مۆختلیف شکیلچی‌لرله ده مۆختلیف معنالى سؤزلر یارادیر. بیر کلمه‌سینین ایشلندیگى یئرلر اولدوقجا چوخدور، اونلارین لاپ اؤنملی‌لرى بونلاردیر:

1. ایلک میقدار سایی‌دیر.

2.غیرمۆعین لیک، نکره و عمومیلیک بیلدیریر: سیز بیر ایش گؤرمه‌لی‌سیز ...

3. ادات اولور و جۆمله‌نین اساس فیکرینى قووتلندیریر: سن دانیشما بیر ...

4. صیفتله ایسیم آراسیندا تعیین‌لیک وظیفه‌سى داشیییر: عاغیللى بیر گنج ...

5. زامان آنلاملى ایسیم‌لرین اولینده (آن، دقیقه، ساعات، ون، واخت، زامان، دفعه، ...) ایشلندیکده زامان ظرفى یارادیر: بیر گون، بیر ثانیه، بیر ایل، ...

6. آز، چوخ، قدر، بئله، ائله، نئچه، ... کیمى سؤزدن قاباق گلدیکده غیر مۆعین‌لیک مضمونونو آرتیریر و یا  اسکیلدیر: بیر چوخ، بیر قدر، بیر آز، بیر بئله، ...

7. تهر، سایاق، جۆر، نوع، ... کیمى سؤزلرین باشیندا ایشلندیکده حرکت طرزی ظرفى یارادیر: بیر تهر جانیمى قورتاردیم، بیر جۆر اؤزۆمه یئر ائله‌دیم، ..

8. عالم، اتک، ییغین، سورو، بؤلوک، اوووج، ... کیمى سؤزلردن اؤنجه ایشلندیکده غیرمۆعین کمیت بیلدیریر: بیر عالم ایش گؤردولر، بیر اتک مئیوه ییغدیم، ...

9. طرف، یان، جهت، ... کیمى سؤزلرین باشیندا گلرکن، بؤلۆم مضمونو یارادار: بیر یان، بیر یاندان، بیر طرفدن، ...

10. "یم 4" شکیلچیلى فعلى صیفت‌لردن قاباق گلر و میقدار بیلدیرر: بیر ایچیم سو، ...

اللی‌بیرینجی درس

سای /عدد/ (1)

   معاصیر دیلیمیزده، سای اساس نیطق حیصه‌لریندن بیری دیر. ساى او سؤزلره دئییلیر کى، اونلار اشیانین میقدارینى، سایینى بیلدیریر. دیلیمیزده دؤرد جۆر ساى واردیر: میقدار سایى، سیرا سایى، کسر سایى، غیرمۆعین سایى.

بونلاردان کسر و سیرا سایلارى میقدار ساییندان، اونلارا مۆعین شکیلچی‌لرى آرتیرماقلا یارانیر.

بو دؤرد جۆر سایینین هره‌سینین اؤزۆنه خاص اؤزل‌لیک‌لرى واردیر. بو اؤزل‌لیک‌لر بونلاردیر:

* میقدار سایلارى

   میقدار سایلارى اشیانین میقدارینى بیلدیریر. دئدیییمیز کیمى بو سایلار بۆتۆن باشقا سایلارین اساسى ساییلیر. میقدار سایلارى قورولوشلارینا گؤره ایکى نؤوع اولور: 1. ساده سایلار، 2. مۆرکب سایلار.

1. ساده سایلار: بیردن اونا قدر، اونلوقلار، یۆز، مین، میلیون و میلیارد سایلارى حئساب اولونور، اونا گؤره کى، بیرجه کلمه‌دن قورولموشلار.

2. مۆرکب سایلار: ایکى و داها آرتیق سؤزله ایفاده اولان سایلارا مۆرکب سایلار دئییلیر: اون بئش، ایکى یۆز.

بو سایلار "نئچه؟" سوالینا جاواب وئرر.

میقدار سایلارینین خصوصیت‌لرى:

1. میقدار سایلارى بیرینجى نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌سی‌نین بیرینجى طرفى اولور و اؤزۆندن سونرا گلن ایسمى تعیین ائدیر: آلتى ماشین، اوتوز بیر اؤیرنجى.

بئله حالدا ساى هئچ بیر سؤزدَییشدیرجى شکیلچى آلمیر. باشقا سؤزله دئسک بو حالدا ساى اؤزۆندن سونرا گلن سؤزۆن نحوى خصوصیت‌لرى ایله اوزلاشمیر، اویغونلاشیر. آنجاق بو ترکیبده کى ایسیم، سایین ایسته‌یینه گؤره، جمع علامتى آلماسا دا، حاللانا بیلر: آلتى ماشیندان.

2. میقدار سایلارى ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سی‌نین هئچ بیر طرفینده گلمیر.

3. میقدار سایلارى اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سی‌نین ایکینجى طرفى اولا بیلیر و اۆچۆنجۆ شخص تک نیسبت شکیلچی‌سی آلیر: اوشاقلارین دوققوزو.

   بئله ترکیبده ایسیم جمع اولا بیلر، ساى ایسه غیرمۆعین بیر میقدارین بللى بیر حیصه‌سینى بیلدیریر. بئله ترکیب‌لرین طرف‌لرینین یئرینى دَییشمک اولماز.

   بئله ترکیب‌لرده اگر ساى عمومى میقدارین مۆعین بیر حیصه‌سینى ایفاده ائتمه‌سه، ایسیم ده ساى کیمى جمع علامتى گؤتۆرمز: "میدادین اۆچۆ مین تۆمن‌دیر." جۆمله‌سینده "میداد" سؤزۆ عمومى بیر میقدارین مۆعین حیصه‌سینى ایفاده ائتمیر و بونا گؤره ده جمع اولا بیلمیر.

   بئله ترکیبلرده سؤزلرین یئرینى دَییشمک اولار و مفهوم یئرینده قالار: "اۆچ میداد مین تۆمن‌دیر."

4. سایلا اونون تعیین ائتدیى ایسیم آراسیندا مۆعین سؤزلر ایشله‌نه بیلر. بئله زامانلاردا سایلارلا ایسیم‌لرین آراسیندا اۆچ جۆر ایلگى اولا بیلر:

الف) دیلیمیزده ایسیم‌لرین ایسته‌یینه گؤره سایدان سونرا و ایسیمدن قاباق مۆعین سؤزلر گله بیلر. بونلارین اساسلارى بونلاردیر:

1. نفر: یالنیز اینسان آدى بیلدیرن ایسیم‌لرله ایشله‌نر: آلتى نفر اؤیرتمن، ...

2. باش: اساسا اهلى دؤرد آیاقلى حئیوان آدلاریله ایشله‌نر: بئش باش اؤکوز. بو سؤز بعضا عاییله ایله باغلى ایسیم‌لرله ده ایشله‌نر: سککیز باش عاییله،...

3. عدد-دنه: تک- تک ساییلان جانسیز اشیانین آدینى بیلدیرن ایسیم‌لرله ایشله‌نر. بو ایکى کلمه‌نین هر بیرینى اوبیری‌سینین یئرینه ایشلتمک اولار: آلتى دنه آلما، اون بیر عدد قارپیز، ایکى دنه قلم، ...

4. جۆت: اۆچ جۆت آیاق قابى، ...

5. دست: بیر دست یورغان- دؤشک، ...

6. دسته: بیر دسته بنؤوشه، ایکى دسته گؤیرچین، ...

7. پارچا: بیر پارچا لاواش، ...

8. تیکه: بیر تیکه قند، ...

9. نۆسخه: بیر نۆسخه قزئت، ...

10. جیلد: دؤرد جیلد کیتاب،...

11. قاتار: ایکی قاتار دورنا، ...

12. دامجى (قطره): بیر دامجی گؤز یاشى، ...

13. قاشیق: بیر قاشیق شربت، ...

14. توپ: بیر توپ ساپ، ...

15. پارا: بئش پارا کند، ...

16. ساپ: ایکى ساپ ایپ، بیر ساپ میروارى، ...

17. خط: اون ایکى خط یازى،...

18. قالیب: اوچ قالیب صابون، ...

19. گؤز: دؤرد گؤز اوتاق،...

و ....

ب) میقدار سایلاریله ایسیم‌لر آراسیندا ائله سؤزلر ایشله‌نر کى اونلار ایسیم‌لرین مۆختلیف جهتدن اؤلچۆسۆنۆ بیلدیریر. بئله دوروملاردا ساى ایسیمله یوخ، همن سؤزله باغلى اولور: اۆچ شوشه عطیر، ایکى چووال بوغدا، ...

دئمک بو ترکیب‌لرده سایلار باغلى اولدوقلارى ایسیم‌لرین یوخ، اونلارین اؤلچۆلرینین میقدارینى بیلدیریر. یعنى علاقه نحوه‌سی دَییشیر.

ج) میقدار سایلاریله ایسیم‌لر آراسیندا کئیفیت، علامت، خاصیت، رنگ و ... بیلدیرن صیفت‌لر گلیر و سایلارلا ایسیم‌لرین مۆستقیم ایلگیسینه مانع اولور: ایکى قیرمیزى گۆل، ...

بو صیفت‌لر بیر طرفدن سایلارى، اوبیرى طرفدن ایسه ایسیم‌لرى تعیین ائدیر: آلتى ذکاوتلى قیز، دؤرد ماراقلى اوغلان، ...

5. سایلار ایسیم‌لَشنده، اونلاردان بیر شئى تصوور ائدیلنده هم حاللانار، هم ده جمع‌له‌نر: اؤیرنجى ایگیرمییه جاواب وئردى. پارچا اونا (تومن) دَیر، ...

اللینجى درس

صیفت‌لرین درجه‌لرى

   صیفت‌لر جۆمله  ایچینده اساسا ایسیم‌لری تعیین ائدر، یعنى اونلارین مۆختلیف علامت‌لرینى بیلدیرر. معمولى صیفت‌لرده بو تعیین ائتمه عئینى درجه ده اولور. آنجاق بو تعیین ائتمه‌نین درجه‌سى بعضا آز و بعضا چوخ اولا بیلر. بعضا ایکى شئیین عئینى بیر اؤزل‌لیگینی توتوشدورور. بورادان دا صیفتین تعیین‌لیک درجه‌سى موضوسو مئیدانا گلیر. صیفتین بو خصوصیتى اونو باشقا نیطق حیصه‌لریندن آییریر، یعنى بو مسئله یالنیز صیفته عاییددیر.

موعاصیر دیلچى عالیم‌لریمیزین فیکرینجه َدیلیمیزده صیفتین آلتى درجه‌سی واردیر:

1. عادى درجه: بو درجه‌ده اولان صیفت‌لر شئی‌لرین علامتینى عادى شکیلده بیلدیریر. بو درجه بۆتۆن درجه‌لر اۆچۆن  معیار حئساب اولور: قیرمیزى لاله، آغ پامبیق، چالیشقان قیز.

2. موقاییسه درجه‌سی: بو درجه ایله ایکى و یا چوخ شئیده اولان عئینى کیفیت توتوشدورولور. بو درجه نین علامتى ایکى دیر:

الف) راق-رک: یاخشى‌راق، قیرمیزیراق، پیس‌رک.

ب) دان-دن: بو شکیلچی‌لر صیفت‌لره آرتیریلمیر، بلکه ایکى ایسیمدن کئیفیتى آز اولانا آرتیریلیر، صیفت ایسه یا عادى حالدا و یا درجه‌لرینده بیرینده اولور: یوخو بالدان شیریندیر، یاى قیشدان داها فایدالیدیر.

3.اۆستۆنلۆک درجه‌سی: بو درجه ایله بیر کئیفیت عادى درجه‌دن اۆستۆن گؤستریلیر. بو درجه‌نین علامت‌لرى "ان، چوخ، لاپ، اولدوقجا، دوم، داها" دان عیبارتدیر کى، صیفت‌لرین اولینه گلر. بو سؤزلرین اؤزلرینده ده کمیت جهتدن مۆختصر فرقلر واردیر: ان گؤزل آدام، چوخ‌ گؤزل حرکت، لاپ‌ گؤزل کیتاب، اولدوقجا گؤزل شعر، دۆم‌آغ بنیز.

4. شیددتلندیرمه درجه‌سی: بو درجه صیفتین تعیین‌لیک درجه‌سینى شیددتلندیریر. رنگ، نَجۆرلوک و علامتین عادى درجه‌دن چوخ-چوخ آرتیق اولدوغونو گؤستریر.

  صیفتین بو درجه‌سی اؤزۆنه اؤزل بیر شکیلده صیفتین اؤزۆندن یارانیر، بئله کى، صیفتین ایلک هئجاسینین سسلی‌سیندن سونرا "م، پ، س،ر" سس‌سیزلریندن بیرینى گتیریب و سونرا صیفتین اؤزۆ،  تام شکیلده گلیر. بو حرف‌لرین هانسینین آرتیریلماسى اۆچۆن خالقیمیزین دیلینه قولاق آسمالی‌ییق: ساپ‌سارى، قیپ‌قیرمیزى، یام‌یاشیل، ترتمیز.

5. کیچیلتمه درجه‌سی: بو درجه شئی‌لرده کى علامت، صیفت و کئیفیتین، عادى درجه‌دن آز اولدوغونو بیلدیریر: "سارى" عادى بیر رنگى بیلدیریر، "ساریمتیل" سارىدان آچیق، سارىیا چالان رنگى بیلدیریر.

صیفتین بو درجه‌سی آشاغیداکى شکیلچى و سؤزلرله دۆزه‌لر:

الف) /یمتیل (ımtıl)، یمتیل (imtil)، ومتول (umtul)، ۆمتۆل (ümtül)/، یمتیل: بو شکیلچی‌لرى صیفت‌لرین کؤکلرینه آرتیرماقلا ائله صیفت‌لر دۆزه‌لیر کى، کئیفیتین عادى درجه دن آز اولدوغونو بیلدیریر: ساریمتیل، قارامتیل، گؤیومتول.

ب) سوو (sov): بو شکیلچی‌نین صیفت‌لره آرتیریلماسیله دۆزه‌لن صیفت‌لر عادى درجه‌دن آزى بیلدیریر: اوزون سوو، دلى سوو.

ج) تهر: بو شکیلچى صیفت‌لردن ائله صیفت‌لر یارادیر کى، اونلارداکى کئیفیت عادى درجه‌دن چوخ آزدیر: قیرمیزى تهر، اوزون تهر.

د) متراق: قیرمیزیمتراق، ساریمتراق.

ه) آلا: صیفتین اولینده ایشله‌نن بو سؤزله ائله صیفت‌لر دۆزه‌لیر کى، کئیفیتین آزلیغى، ضعیف‌لیینى بیلدیریر: آلا قارانلیق، آلا قیرمیزی، آلا یاریمچیق.

و) شین: بو شکیلچى علامتین عادى درجه‌دن چوخ آز اولدوغو صیفت‌لر یارادیر: آغشین، قاراشین، ساریشین.

ز) آچیق: صیفت‌لرین اولینه قوشولان بو سؤزده کیچیلتمه درجه‌سی یارادار: آچیق سارى. 

6. چوخالتما درجه‌سی:

   صیفتین بو درجه‌سی واسیطه‌سیله دۆزه‌لن کئیفیت، علامت و صیفتین میقدارى، عادى درجه‌یه نیسبت یا آرتیر و یا آزالیر. بو درجه‌نین علامتى "جا-جه" شکیلچیسی‌دیر: یاخشیجا، بالاجا، قاراجا، کؤرپه‌جه.