اللی‌بیرینجی درس

سای /عدد/ (1)

   معاصیر دیلیمیزده، سای اساس نیطق حیصه‌لریندن بیری دیر. ساى او سؤزلره دئییلیر کى، اونلار اشیانین میقدارینى، سایینى بیلدیریر. دیلیمیزده دؤرد جۆر ساى واردیر: میقدار سایى، سیرا سایى، کسر سایى، غیرمۆعین سایى.

بونلاردان کسر و سیرا سایلارى میقدار ساییندان، اونلارا مۆعین شکیلچی‌لرى آرتیرماقلا یارانیر.

بو دؤرد جۆر سایینین هره‌سینین اؤزۆنه خاص اؤزل‌لیک‌لرى واردیر. بو اؤزل‌لیک‌لر بونلاردیر:

* میقدار سایلارى

   میقدار سایلارى اشیانین میقدارینى بیلدیریر. دئدیییمیز کیمى بو سایلار بۆتۆن باشقا سایلارین اساسى ساییلیر. میقدار سایلارى قورولوشلارینا گؤره ایکى نؤوع اولور: 1. ساده سایلار، 2. مۆرکب سایلار.

1. ساده سایلار: بیردن اونا قدر، اونلوقلار، یۆز، مین، میلیون و میلیارد سایلارى حئساب اولونور، اونا گؤره کى، بیرجه کلمه‌دن قورولموشلار.

2. مۆرکب سایلار: ایکى و داها آرتیق سؤزله ایفاده اولان سایلارا مۆرکب سایلار دئییلیر: اون بئش، ایکى یۆز.

بو سایلار "نئچه؟" سوالینا جاواب وئرر.

میقدار سایلارینین خصوصیت‌لرى:

1. میقدار سایلارى بیرینجى نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌سی‌نین بیرینجى طرفى اولور و اؤزۆندن سونرا گلن ایسمى تعیین ائدیر: آلتى ماشین، اوتوز بیر اؤیرنجى.

بئله حالدا ساى هئچ بیر سؤزدَییشدیرجى شکیلچى آلمیر. باشقا سؤزله دئسک بو حالدا ساى اؤزۆندن سونرا گلن سؤزۆن نحوى خصوصیت‌لرى ایله اوزلاشمیر، اویغونلاشیر. آنجاق بو ترکیبده کى ایسیم، سایین ایسته‌یینه گؤره، جمع علامتى آلماسا دا، حاللانا بیلر: آلتى ماشیندان.

2. میقدار سایلارى ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سی‌نین هئچ بیر طرفینده گلمیر.

3. میقدار سایلارى اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سی‌نین ایکینجى طرفى اولا بیلیر و اۆچۆنجۆ شخص تک نیسبت شکیلچی‌سی آلیر: اوشاقلارین دوققوزو.

   بئله ترکیبده ایسیم جمع اولا بیلر، ساى ایسه غیرمۆعین بیر میقدارین بللى بیر حیصه‌سینى بیلدیریر. بئله ترکیب‌لرین طرف‌لرینین یئرینى دَییشمک اولماز.

   بئله ترکیب‌لرده اگر ساى عمومى میقدارین مۆعین بیر حیصه‌سینى ایفاده ائتمه‌سه، ایسیم ده ساى کیمى جمع علامتى گؤتۆرمز: "میدادین اۆچۆ مین تۆمن‌دیر." جۆمله‌سینده "میداد" سؤزۆ عمومى بیر میقدارین مۆعین حیصه‌سینى ایفاده ائتمیر و بونا گؤره ده جمع اولا بیلمیر.

   بئله ترکیبلرده سؤزلرین یئرینى دَییشمک اولار و مفهوم یئرینده قالار: "اۆچ میداد مین تۆمن‌دیر."

4. سایلا اونون تعیین ائتدیى ایسیم آراسیندا مۆعین سؤزلر ایشله‌نه بیلر. بئله زامانلاردا سایلارلا ایسیم‌لرین آراسیندا اۆچ جۆر ایلگى اولا بیلر:

الف) دیلیمیزده ایسیم‌لرین ایسته‌یینه گؤره سایدان سونرا و ایسیمدن قاباق مۆعین سؤزلر گله بیلر. بونلارین اساسلارى بونلاردیر:

1. نفر: یالنیز اینسان آدى بیلدیرن ایسیم‌لرله ایشله‌نر: آلتى نفر اؤیرتمن، ...

2. باش: اساسا اهلى دؤرد آیاقلى حئیوان آدلاریله ایشله‌نر: بئش باش اؤکوز. بو سؤز بعضا عاییله ایله باغلى ایسیم‌لرله ده ایشله‌نر: سککیز باش عاییله،...

3. عدد-دنه: تک- تک ساییلان جانسیز اشیانین آدینى بیلدیرن ایسیم‌لرله ایشله‌نر. بو ایکى کلمه‌نین هر بیرینى اوبیری‌سینین یئرینه ایشلتمک اولار: آلتى دنه آلما، اون بیر عدد قارپیز، ایکى دنه قلم، ...

4. جۆت: اۆچ جۆت آیاق قابى، ...

5. دست: بیر دست یورغان- دؤشک، ...

6. دسته: بیر دسته بنؤوشه، ایکى دسته گؤیرچین، ...

7. پارچا: بیر پارچا لاواش، ...

8. تیکه: بیر تیکه قند، ...

9. نۆسخه: بیر نۆسخه قزئت، ...

10. جیلد: دؤرد جیلد کیتاب،...

11. قاتار: ایکی قاتار دورنا، ...

12. دامجى (قطره): بیر دامجی گؤز یاشى، ...

13. قاشیق: بیر قاشیق شربت، ...

14. توپ: بیر توپ ساپ، ...

15. پارا: بئش پارا کند، ...

16. ساپ: ایکى ساپ ایپ، بیر ساپ میروارى، ...

17. خط: اون ایکى خط یازى،...

18. قالیب: اوچ قالیب صابون، ...

19. گؤز: دؤرد گؤز اوتاق،...

و ....

ب) میقدار سایلاریله ایسیم‌لر آراسیندا ائله سؤزلر ایشله‌نر کى اونلار ایسیم‌لرین مۆختلیف جهتدن اؤلچۆسۆنۆ بیلدیریر. بئله دوروملاردا ساى ایسیمله یوخ، همن سؤزله باغلى اولور: اۆچ شوشه عطیر، ایکى چووال بوغدا، ...

دئمک بو ترکیب‌لرده سایلار باغلى اولدوقلارى ایسیم‌لرین یوخ، اونلارین اؤلچۆلرینین میقدارینى بیلدیریر. یعنى علاقه نحوه‌سی دَییشیر.

ج) میقدار سایلاریله ایسیم‌لر آراسیندا کئیفیت، علامت، خاصیت، رنگ و ... بیلدیرن صیفت‌لر گلیر و سایلارلا ایسیم‌لرین مۆستقیم ایلگیسینه مانع اولور: ایکى قیرمیزى گۆل، ...

بو صیفت‌لر بیر طرفدن سایلارى، اوبیرى طرفدن ایسه ایسیم‌لرى تعیین ائدیر: آلتى ذکاوتلى قیز، دؤرد ماراقلى اوغلان، ...

5. سایلار ایسیم‌لَشنده، اونلاردان بیر شئى تصوور ائدیلنده هم حاللانار، هم ده جمع‌له‌نر: اؤیرنجى ایگیرمییه جاواب وئردى. پارچا اونا (تومن) دَیر، ...