اللی‌دوققوزونجو درس

عوضلیک‌لر (ضمیرلر) (1)

   بیر متنده ایشله‌نن بیر ایسیم ایکینجی دفعه ایشله‌ننده، ایسیمین عوضینه "من، سن، او، بیز، سیز، اونلار" سؤزلریندن بیرینى ایشله‌دَرلر. بئله سؤزلره عوضلیک و یا ضمیر دئیرلر. وظیفه‌لرینه گؤره عوضلیک‌لر نئچه یئره بؤلۆنۆر:

1. شخص عوضلیک‌لرى

2. ایشاره عوضلیک‌لرى

3. سوال عوضلیک‌لرى

4. غیرمۆعین عوضلیک‌لرى

5. تعیین عوضلیک‌لرى

1. شخص عوضلیک‌لری:

   بو عوضلیک‌لر بیرینجی، ایکینجی، اۆچۆنجۆ (تک، جمع) شخص‌لری بیلدیرر. بو عوضلیک‌لر مضمون و معنالارینا گؤره اۆچ جۆردۆر و هامیسى ایسیم کیمى "کیم؟" و یا "نه؟" سوالینا جاواب وئرر:

الف) اساس شخص عوضلیک‌لرى: بو عوضلیک‌لر بیرینجى،  ایکینجى و اۆچۆنجۆ شخصین تک و جمعینی بیلدیریر. بو عوضلیک‌لر بونلاردیر:  من (بیرینجی شخص تک)، بیز ( بیرینجی شخص جمع)، سن ( ایکینجی شخص تک)، سیز ( ایکینجی شخص جمع)، او (اۆچۆنجۆ شخص تک)، اونلار-اولار (اۆچۆنجۆ شخص جمع)

   بو ضمیرلر ایسیم کیمی حاللانار. بو حاللانمانی آشاغیدا گؤرمک اولار:

آدلیق حال: من، سن، او، بیز، سیز، اونلار.

یییه‌لیک حال: منیم، سنین، اونون، بیزیم، سیزین، اونلارین.

یؤنلۆک حال: منه، سنه، اونا، بیزه، سیزه، اونلارا.

یئرلیک حال: منده، سنده، اوندا، بیزده، سیزده، اونلاردا.

چیخیش‌لیق حال: مندن، سندن، اوندان، بیزدن، سیزدن، اونلاردان.

   بو عوضلیک‌لرین بیرینجى و ایکینجى شخص جمع‌لرى (بیزیم‌دن باشقا) جمع علامتى ده آلا بیلر: بیزلرده، بیزلردن، سیزلره، سیزلردن، ...

اللی‌سککیزینجی درس

سای (8)

غیرمۆعین سایلار:

   کئچن درسلرده دئییلن‌لردن باشقا "چوخ" سؤزۆنۆن اؤزۆنه اؤزل اؤزل‌لیک‌لرى ده واردیر:

1. چوخ کلمه‌سى جمع و نیسبت شکیلچی‌لرى ایله، غیرمۆعین کمیت مضمونلو غیرمۆعین عوضلیک کیمى ایشله‌نیر: چوخلارى اؤز ایشینى گؤرمۆر.

2. بو سؤز نیسبت شکیلچی‌سی ایله (و (u) ) غیرمۆعین عوضلیک کیمى ایشله‌نیر: چوخو هله اؤز ایبتیدایى حاقلارى ایله تانیش دئییل‌دیر.

   بعضا بو سؤزه "سو" نیسبت شکیلچی‌سی ده آرتیریلیب و همن معنانى وئریر: چوخوسو اؤز حقینى بیلیر.

3. "چوخ" سؤزۆ "لو" صیفت شکیلچی‌سی ایله ایشله‌نیر، آنجاق یئنه ده غیرمۆعین کمیتى بیلدیریر: چوخلو کیتاب آلدیم، چوخلو سؤزلر بیلیر.

   بو سؤز "جا" شکیلچی‌سى ایله ده ایشله‌نیر و همن معنانى ایفاده ائدیر: چوخلوجا کیتاب گتیردیم.

4. "چوخ" سؤزۆ "دان" شکیلچی‌سی ایله ظرف یارادیر: بو اثر منه چوخدان معلوم‌دور، چوخدان‌دیر بو فیکیرده‌یم.

5. "چوخ" سؤزۆ "دان" شکیلچی‌سیندن سونرا "کى" شکیلچی‌سینی‌ آلیب، صیفت اولور: بو چوخدانکى مسئله‌دیر، چوخدانکى سؤزدۆر.

6. "چوخ" سؤزۆ "دان" شکیلچی‌سیندن سونرا یییه‌لیک حال شکیلچی‌سینى آلیب، زامان ظرفى اولور: چوخدانین مسئله‌سی‌دیر، چوخدانین اؤلۆسۆدۆر.

7. "چوخ" سؤزۆ بعضا "دا" باغلاییجی‌سى، بعضا ده هم "دا"، هم ده "کى" باغلاییجی‌سی ایله ایشله‌نیر و هئچ بیر کمیت مضمونو ایفاده ائله‌میر: چوخ دا یاخشی‌دیر، چوخ داکى قهرمان‌دیر.

اللی‌یئددینجی درس

سای (7)

غیرمۆعین سایلار:

   کئچن درسده دئدیک‌لریمیزدن علاوه "چوخ" و "آز" سؤزلرینین اؤزلرینه اؤزل آشاغیداکى اؤزل‌لیک‌لرى ده واردیر:

1. صیفت‌لرین اۆستۆنلۆک درجه‌سینى بیلدیرن "ان، لاپ، داها، اولدوقجا" سؤزلرى "چوخ" و "آز" سؤزلریله ایشله‌نه‌رک، اونلارین غیرمۆعین لیک کمیتینى آرتیریر و یا آزالدیر: لاپ چوخ، لاپ آز، ان چوخ، ان آز، ...

2. "چوخ" و "آز" سؤزلریندن فعل یارانیر: چوخالماق، آزالماق.

3. بو ایکى سؤزدن ایسیم یارانیر: چوخلوق، آزلیق.

4. "چوخ" و "آز" سؤزلرى نیسبت (و، ى) شکیلچی‌لرى ایله غیرمۆعین کمیتین سون حدودونو بیلدیریر: چوخو بیر آى، آزى بیر گۆن، ان آزى، لاپ چوخو، ...

5. "چوخ" و "آز" سؤزلرى بیرگه ایشله‌ندیکده "بیر قدر" معناسى وئریر: او دا آز-چوخ دانیشدى، آیناز دا آز-چوخ بیلیر، ...

بو ایکى سؤز بعضا "دان" شکیلچیسینى آلیب و بیرلیکده ده ایشله‌نر: آزدان- چوخدان نه‌یین وارسا گتیر مئیدانا.

6. "چوخ" و "آز" سؤزلرى جمع علامت‌لریله غیرمۆعین کمیت مضمونلو عوضلیک یارادیر: چوخلار آزلارا غالیب گلدى.

7. "چوخ" و "آز" سؤزلرى "جا" شکیلچی‌سی ایله غیرمۆعین کمیتى یا چوخالدیر و یا آرتیریر: چوخجا دانیشدى، آزجا دانیش.

اللی آلتینجی درس

سای (6)

غیرمۆعین سایلار:

   دیلیمیزده ائله سایلار دا واردیر کى، مۆعین و بللى بیر میقدارى بیلدیرمز، بلکه تام غیرمۆعین بیر میقدارى نظرده جانلاندیرار. بو سایلار "آز، چوخ، بیر قدر، بو قدر، او قدر، فیلان قدر، ... کیمى سؤزلردن عیبارت‌دیر. غیرمۆعین سایلار "نه‌قدر" سوالینا جاواب وئرر.

غیرمۆعین سایلارین گؤره‌ولرى (وظیفه لرى) بونلاردیر:

1. بۆتۆن غیرمۆعین سایلار اشیانین بللى اولمایان بیر میقدارینى بیلدیریر: چوخ دفتر، نه قدر قلم، ...

2. فعلدن قاباق گلنده حرکتین غیر مۆعین میقدارینى بیلدیریر: چوخ سؤیله‌یم، آز ایشله‌دین، بیرقدر دانیشین.

بو سایلار میقدار ظرفى کیمى ده قبول اولونا بیلر.

3. بو سایلار صیفت‌لردن قاباق گلدیکده، اونلارین تعیین‌لیک درجه‌لرینى آرتیرار و یا اسکیلدر: چوخ یاخشى ایش‌دیر. بیر قدر پیس اولدو. او قدر گؤزل ایش گؤردو کى، ...

4. بو سایلار "چوخ" سؤزۆنۆن اولینده ایشله‌نیب، اونون غیرمۆعین کمیتینى آرتیرار: چوخ-چوخ یازدیق، او قدر چوخ ایشله‌دیک،...

5. بو سایلار "آز" سؤزۆنۆن اولینده ایشله‌نیب اونلارین غیرمۆعین‌لیک کمیتینى آزالدیر: چوخ آز اولدو، آز-آز گؤندر، ...

اللی بئشینجی درس

ساى (5)

کسر سایلارى:

   بو سایلار میقدار سایلاریندان یارانیر. بو سایلار بۆتؤو بیر عددین مۆعین میقدارینى بیلدیریر و میقدار سایلارى سوالینا جاواب وئریر.

  بو سایلار ایستر کسر اعشار (7.3)، ایستر ایسه کسر متعارفى (3/5 4) ده آشاغیداکى شکیلده تلفۆظ اولونار:

واحیدین بؤلۆندۆیۆ عدد اول دئییلیر و اوندان سونرا "دان-دن" و یا "دا-ده" شکیلچی‌لرى گلر و اوندان سونرا کیچیک عدد دئییلیر. اؤرنک اولاراق یوخاریداکى کسر اعشار بئله دئییلیر: یئددى تام و اوندا اۆچ. کسر متعارفى ایسه بئله دئییلیر: دؤرد تام و بئشدن اۆچ.

دئییلمه‌لی‌دیر کى "دان-دن" شکیلچی‌سی داها دوغرودور.