سککیزینجی درس

"هئجا "

   سؤزلر پارچا-پارچا دئییلیر، هر پارچا بیر هئجادیر و هر هئجادا بیر سسلى وار. مثلا "گل" سؤزۆنده بیر سسلى وار و بیر دفعه آغیزدان چیخیر، بونا گؤره ده بیر هئجالى سؤزدور. آمما "آنا = آ + نا" سؤزۆ ایکى پارچا حالدا آغیزدان چیخیر، اؤزۆنده ده ایکى سسلى وار، بونا گؤره ده ایکى هئجالى سؤزدۆر.

   سؤزده نه قدر سسلى اولسا، بیر او قدر ده هئجا اولار. هئجالارین سایینا گؤره، سؤزلر بیر هئجالى /أل- آت/، ایکى هئجالى /آنا- اینک/، اۆچ هئجالى /قارداشلیق- دومانلى/، دؤرد هئجالى /یازیچیلیق- آذربایجان/، بئش هئجالى /آبادلاشدیرماق- آذربایجانلى/ و ... اولور.

   اؤزگه دیل‌لردن آلینمیش سؤزلرده‌کى هئجالارى نظره آلماساق، آنا دیلیمیزده اساسدا 5 نؤوع هئجا واردیر:

1-     تام آچیق هئجا: سؤزۆن باشیندا گلن و یالنیز بیر سسلیدن عیبارت اولان هئجالار: آ+ نا، ای + کى.

2-    آچیق هئجا: بیر سس‌سیز و بیر سسلیدن عیبارت اولان و سؤزۆن هر یئرینده گله بیلن هئجالار: با + با، بى + بى.

3- قاپالی هئجا: بیر سسلى و بیر سس‌سیزدن قورولان هئجا. بو هئجا سؤزۆن هر یئرینده گله بیلر: ایت، آش

4- تام قاپالی هئجا: ایکى سس‌سیزین آراسیندا بیر سسلیدن عیبارت اولان هئجالار کى، سؤزۆن هر یئرینده ایشله‌نه بیلر: باغ، گؤز.

5- ایکینجى تام قاپالی هئجا: اوچ سس‌سیز  و بیرینجی سس‌سیز‌دن سونرا گلن بیر سسلی‌دن عیبارت اولان هئجا کى، سونراکى ایکى سسلیدن بیرى موطلق"سونور"، تام جینگیلتی‌لی اولمالی‌دیر: دؤرد، قورد.

   سونوندا ایکى سس‌سیز اولان هئجالارین بیر سیراسینین اولینده سس‌سیز اولمور: آلت، اؤرت.

یئددینجی درس

"آردیجیللیق و یا سسلی‌لرین بیرى بیرینین دالینجا گلمه سی قانونو (توالی قانونو)"

اصیل آذربایجان کلمه‌لریندن سسلی‌لر هر جۆر گلدی، اولماز. اونون معین قانونو و ترتیبی واردیر. بو ترتیبه آردیجیللیق، یا سسلی‌لرین بیرى بیرینین دالینجا گلمه‌سی قانونو و یا توالی قانونو دئییلیر.

توالى قانونو، آهنگ قانونونون طبیعی محصولودور. یعنی اگر آذربایجان تۆرکجه‌سینده کلمه‌نین بیرینجى سسلیسینى بیلسک، آهنگ قانونونون یاردیمیلا، سونراکی هئجالاردا گلن سسلی‌لری ده تعیین ائده بیلریک. دئمک آذربایجان سؤزلرینده سونراکى هئجالارین سسلی‌لرى بیرینجى هئجاداکى سسلى‌یه تابع اولار. دوققوز سسلی‌میزدن اۆچۆ، یعنی (ئ/e/، و°/o/، ؤ/ö/) تۆرکجه‌میزین فقط بیرینجى هئجاسیندا گلر و سونراکی هئجالاردا تکرار اولمازلار.

آردیجیللیق یا توالى جدولى:

1-اول هئجادا گلن سسلی‌لر:

بیرینجی هئجا + سونراکى هئجالار

*ائ/e/ + ای/i/، أ/ə/ : ائشیکده،  بئشینجى

* او°/o/ + او/u/، آ/a/، ا̌ی/ı/: اودونلوق دوندورماچی

* اؤ/ö/+ اۆ/ü/، ای/i/، أ/ə/: اؤلکه لر، تؤکۆلمک

2- هر یئرده گلن سسلی‌لر:

بیرینجى هئجا + سونراکى هئجالار

* آ/a/ + آ/a/، ا̌ی/ı/: آشاغى، آغیز

*أ/ə/ + أ/ə/، ای/i/: گلیردیم،  اکینچی

*ا̌ی/ı/ + آ/a/، ا̌ی/ı/: ایلدیریم، ایشیقلار

* ای/i/ + أ ə ، ای/i/: ایکیمیز،  گیرده

* او/u/ + او/u/، آ/a/، ای'/ı/: اوشاق، توتمالى

*اۆ/ü/ + اۆ/ü/، أ/ ə /، ای/i/: اۆشۆمک، اۆزۆنده

آرتیرمالیییق کى سونراکى هئجالاردا گله بیلن سسلی‌لر، جدولده کی ترتیبله دئییل، هر نه جۆر اولدو، گله بیلر.

آردیجیللیق قانونو اؤیرندیکدن سونرا، کلمه‌لرده بیرینجى سسلی‌نین علامتینى قویماق کیفایت‌دیر و سونراکى سسلی‌لرین علامتینه احتیاج یوخدور.

آلتینجی درس

"آهنگ قانونو"

   اصیل آذربایجان کلمه‌لر‎ینین سسلی‌لرى یا اینجه اولار، یا دا قالین. آذربایجان تۆرکجه‌سینده اولان بیر کلمه‌ده، هم قالین، هم ده اینجه سسلى اولا بیلمز، یعنى هامیسى گرک بیر جینسدن اولسون.

سؤزلرده قالین و یا اینجه سسلی‌لرین بیر جینسدن اولماسینا آهنگ قانونو دئییلیر.

   آتا(ata)، اوتاق (otaq)، قوزو (quzu)، یولداشلیق(yoldaşlıq)، ... سؤزلرینده سسلرین هامیسى قالین دیر.

گؤز (göz)، سۆزمک (süzmək) ، اؤزۆم (özüm)، گؤزله‌مک (gözləmək)، ... سؤزلرینده سسلرین هامیسى اینجه دیر.

بئشینجی درس

"دوداقلانان و دوداقلانمایان سسلی‌لر"

   سسلی‌لرین بعضی‌سینی دئینده دوداقلار گیرده‌له‌شیب ایره‌لی اوزانیر. بئله سسلی‌لره دوداقلانان سسلی‌لر دئییلیر. بونلار" و°/o/-ؤ/ö/-و/u/-ۆ/ü/" دن عبارت دیر. قالان بئش سسلینى دئینده دوداقلار طبیعی حالدا قالیر و سسین تلفوظونده شرکت ائله‌میر. بونلارا دوداقلانمایان سسلی‌لر دئییلیر.

 سسلی‌لرین بؤلگۆ جدولى:

دوداقلانمایان: آ/a/ - ا̌ی/ı/ - أ/ə/ - ای/i/ - ائ/e/

دوداقلانان: او°/o/ - اؤ/ö/ - او/u/- اۆ/ü/

دؤردۆنجو درس

"قالین و اینجه سسلی‌لر"

دیلیمیزده اولان دوققوز سسلیدن دؤردۆنۆ/ آ(a)- ̌ی(ı)-و°(o)-و(u)/ دئینده دیل آرخا طرفده یوخارى قالخیر و سس قالین چیخیر. بونلارا دیل آرخاسى و یا قالین سسلی‌لر دئییلیر. آمما قالان بئش سسلینى /أ(ə), ی (i), ؤ(ö), ۆ(ü), ئ(e)/ دئینده دیلین قاباق حیصه سى اؤن داماقدا قالیر و سس اینجه چیخیر. بونلارا اینجه سسلی‌لر دئییلیر. سسلیلردن"و°(o), ؤ(ö), ئ(e)" تورکجه کلمه‌لرینین اساسا بیرینجى هئجاسیندا و قالانلارى سؤزلرین هر یئرینده گله بیلر. دیلیمیزین سسلی‌لری قیسادیر.