ییرمی‌یئددینجى درس

"ایسیم‌لرین حاللارى"

   ایسیم‌لر همیشه بیر شکیلده ایشلنمز، چوخ واخت اونلارا شکیلچی‌لر قوشولار: وطنه، وطنی، وطنده، ... بورادا وطن کلمه‌سینین معناسی دَییشیلمیر، بونا گؤره ده، بو شکیلچی‌لره سؤزدییشدیریجى شکیلچی‌لر دئییلیر. ایسیم‌لر جۆمله  ایچینده بو شکیلچی‌لری گؤتۆرۆرلر. جۆمله‌ده ایشله‌نن فعله گؤره بو شکیلچی‌لر دَییشیلیر.

ایسیم‌لرین جۆمله  ایچینده بئله مۆختلیف شکیللره دۆشمه‌سینه ایسیمین حاللارى دئییلیر. دیلیمیزده، ایسیمین آلتى حالى واردیر:

1.آدلیق حال، 2. یییه‌لیک حال، 3 یؤنلۆک حال، 4.تأثیرلیک حال، 5.یئرلیک حال، 6. چیخیشلیق حال.

1. آدلیق حال: بو حال ایسیمین بیرینجى شکلى و آدیدیر و شکیلچی‌سی اولماز. بو حال ایسمین آدى اولدوغو اۆچۆن ، اونا "آدلیق حالى" دئییلیر. بو حال "کیم؟"، "نه؟" سوالینا جاواب وئرر: آنا: "کیم؟،" کیتاب: "نه؟".

2. یییه‌لیک حال: بو حال ایکی شئى آراسیندا صاحیب‌لیک، یییه‌لیک مضمونو بیلدیریر: "شهریارین حیدرباباسى"، "فضولینین غزلى" ترکیب‌لرینده، شهریار "حیدربابانین"،  فضولی" غزلین" صاحیبی، یییه‌سی‌دیر. ترکیب‌لرین بیرینجی سؤزلرینین سونونداکى شکیلچی‌لر بو شخص‌لرین یییه و یا صاحیب اولدوقلارینی بیلدیریر. بو حالدا اولان ایسیم‌لر "کیمین؟" و یا "نه‌یین؟" سوالینا جوابین وئرر: کیمین غزلى؟ _ فضولی‌نین. 

بو حالین شکیلچی‌لری آشاغیداکیلاردان عیبارتدیر:

الف. ایسیم سس‌سیز حرفله بیتسه، کلمه‌نین سون سسلی‌سى ایله موافیق دؤرد چئشیدلى شکیلچی "ین (in)، ̌ین(ın)، ون(un)، ۆن(ün)" ایشله‌نر: ائلین، آذربایجانین، دوستون، گۆلۆن.

ب. ایسیم سسلی حرفله بیتسه، یئنه ده یوخاریداکى شکیلچی‌لر ایشله نر. آمما بوردا ایکى سسلى یان-یانا گلیر، اونلاری بیربیریندن آییرماق اۆچۆن  بیر "ن" حرفی اونلارین آراسینا آرتیرارلار: عمی+ن+ین، آتا+ن+ین، قوزو+ن+ون، سۆرۆ+ن+ۆن.

بو حالدا ایسیم جمع اولاندا، جمع علامتى "لار، لر" دن سونرا، یالنیز ایکى چئشدلى" ین (in)، ̌ین (ın)" شکیلچی‌لریندن بیری یازیلار: آنالارین، اؤلکه‌لرین.

ییرمی‌آلتینجى درس

"ایسیم‌لرده منسوبیت(2)"

3. ایکینجى شخص تکه منسوب اولاندا:

الف. عایید اولان تک شئى سس‌سیز ایله بیتسه، منسوبیت علامتى دؤرد چئشیدلى" ین(in)، ̌ین (ın)، ون (un)، ۆن (ün)" اولار: ائوین، کیتابین، یوردون، گۆلۆن.

ب. عایید اولان تک شئى سسلی ایله بیتسه، ایکی سسلی یان -یانا گله بیلمه دیگی اۆچۆن ، یوخاریداکی شکیلچی‌لرین سسلی‌لری دۆشر و منسوبیت علامتی یالنیز " ن" قالار: آنان، باجین.

ج. عایید اولان شئى جمع اولسا، ایسیمه "لار-لر" جمع علامتى آرتیریلیب، سونرا منسوبیت علامتى" ین (in)، ̌ین (ın)" گلر: ائولرین، کیتابلارین، قوزولارین، گۆللرین.

4. ایکینجی شخص جمعه منسوب اولاندا:

الف.  عایید اولان تک شئى سس‌سیز ایله بیتسه، منسوبیت علامتى دؤرد چئشیدلى" ینیز = یز (iniz)،  ̌ینیز =̌ یز (ınız)، ونوز = وز (unuz)، ۆنۆز = ۆز (ünüz)" اولار: ائوینیز=ائویز، کیتابینیز=کیتابیز، قوزونوز=قوزوز، گۆلۆنۆز=گۆلۆز

ب. عایید اولان تک شئى سسلی ایله بیتسه، ایکی سسلی یان-یانا گله بیلمه دیگی اۆچۆن ، یوخاریداکی شکیلچی لرین سسلی‌لری دۆشر و منسوبیت علامتلری " نیز = ز (niz)، ̌نیز = ز (nız)، نوز = ز (nuz)، نۆز = ز (nüz) " قالار: ننه‌نیز = ننه‌ز، باجی‌نیز = باجیز، قوزونوز = قوزوز، گۆلۆنۆز = گۆلۆز.

ج. عایید اولان شئى جمع اولسا، ایسیمه "لار-لر" جمع علامتى آرتیریلیب، سونرا منسوبیت علامتى" یمیز (iz)، ̌یمیز (ız)" گلر: ننه‌لریمیز، کیتابلاریمیز، قوزولاریمیز، گۆللریمیز.

5. اۆچۆن جو شخص تکه عایید اولاندا:

الف.  عایید اولان تک شئى سس‌سیز ایله بیتسه، منسوبیت علامتى دؤرد چئشیدلى" ی (i)، ̌ی (ı)، و (u)، ۆ(ü)" اولار: ائوی، کیتابی، یوردو، گۆلۆ.

ب. عایید اولان تک شئى سسلی ایله بیتسه، ایکی سسلینی بیربیریندن آییرماق اۆچۆن ، ایسیم ایله شکیلچی آراسیندا "س" گلر: ننه‌سی، باجی‌سی، قوزوسو، کؤرپۆسۆ.

ج. هم عایید اولان شئى، هم ده شخص جمع اولاندا، اولجه ایسیمه جمع علامتی"لار-لر" آرتیریلیب، سونرا ایکی چئشیدلى "ى (i)، ̌ی (ı)" شکیلچی‌سی قوشولار: دیشلریمیز، کیتابلاریمیز، قوزولاریمیز،گۆللریمیز.

شخصین تک و یا جمع اولدوغو، ایسیمدن قاباق گلن عوضلیکدن (ضمیر) بیلینر.

ییرمی‌بئشینجى درس

"ایسیم‌لرده منسوبیت (1)"

   بیر شئیین بیر شخصه منسوب و یا عایید اولدوغونو بیلدیرمک اۆچۆن ، او شئیین ایسمینین سونونا مۆعین شکیلچی آرتیرارلار. بو شکیلچی‌لره منسوبیت شکیلچی‌سی دئییلیر. دیلیمیزده ایشله‌نن منسوبیت شکیلچی‌لری شخصلره گؤره بونلاردیر:

1. بیرینجى شخص تکه منسوب اولاندا:

الف. عایید اولان تک شئى سس‌سیز ایله بیتسه، منسوبیت علامتى دؤرد چئشیدلى "یم (im)، ̌یم (ım)، وم (um)، ۆم (üm)" اولار: ائویم، کیتابیم، قوزوم، گۆلۆم.

ب. عایید اولان تک شئى سسلی ایله بیتسه، ایکی سسلی یان-یانا گله بیلمه‌دیگی اۆچۆن ، یوخاریداکی شکیلچی‌لرین سسلی‌لری دۆشر و منسوبیت علامتی فقط"م" قالار: آنام، باجیم.

ج. عایید اولان شئى جمع اولسا، ایسیمه "لار-لر" جمع علامتى آرتیریلیب، سونرا منسوبیت علامتى"یم (im)، ̌یم (ım)" گلر: ائولریم، کیتابلاریم، قوزولاریم، گۆللریم.

2. بیرینجی شخص جمعه منسوب اولاندا:

الف.  عایید اولان تک شئى سس‌سیز ایله بیتسه، منسوبیت علامتى دؤرد چئشیدلى"یمیز (imiz)، ̌یمیز (ımız)، وموز (umuz)، ۆمۆز (ümüz)" اولار: ائویمیز، کیتابیمیز، قوزوموز، گۆلۆمۆز.

ب. عایید اولان تک شئى سسلی ایله بیتسه، ایکی سسلی یان-یانا گله بیلمه دیگی اۆچۆن ، یوخاریداکی شکیلچی لرین سسلی‌لری دۆشر و منسوبیت علامتلری " میز (miz)، ̌میز (mız)، موز (muz)، مۆز (müz) " قالار: دیشیمیز، باجیمیز، قوزوموز، گۆلۆمۆز.

ج. عایید اولان شئى جمع اولسا، ایسیمه "لار-لر" جمع علامتى آرتیریلیب، سونرا منسوبیت علامتى" یمیز (imiz)، ̌یمیز (ımız)" گلر: دیشلریمیز، کیتابلاریمیز، قوزولاریمیز،گۆللریمیز.

ییرمی‌دؤردۆنجو درس

 "ایسیم‌لرین قورولوشجا نوعلارى (5)"

4. دیلیمیزده اولان شکیلچی‌لرله فعل‌لریمیزدن دۆزه‌لن ایسیم‌لر:

1.یق /یق، یک، اوق، وک/

دیلیمیزده اولان ان فعال شکیلچی‌لردن بیرى دیر و دۆزه‌لتدیگی ایسیم‌لر یئر، بؤلگۆ، باجاریق و بیلیک بیلدیرر: قاتیق، بیلیک، هؤرۆک. فعلین کؤکۆ سسلى ایله بیتسه، ایکى سسلیدن بیرى دۆشر: قوروق.

2. یش /یش(iş)، ̌یش(ış)، وش(uş)، ۆش(üş)/

بو شکیلچی ده دیلیمیزین ان فعال شکیلچی‌لریندن بیری‌دیر. بو دۆزه‌لتمه  ایسیم‌لر حال، وضعیت، حرکت بیلدیرر. فعل، کؤکۆ سسلى ایله بیتنده آییریجى"ى"ده شکیلچی‌یه آرتیریلار: قاچیش، گلیش، اوچوش، آنلاییش.

3. ما، مه

    بو شکیلچی ایله دۆزه‌لن ایسیم‌لر حال-وضعیف، آلتلرین آدى و کئیفیت یبلدیریر: ووروشما، قازما، دوندورما، سوزمه، گۆلۆشمه.

4. آق-اک(ək) ، ق، ک

   بو شکیلچی‌لرله چوخ آلت ایسیم‌لرى دۆزه‌لر: داراق، الک، دیلک، بویاماق. دئمک فعلین کؤکۆ سسلى ایله بیتنده، شکیلچی‌نین سس‌لیسى دۆشر.

5. جاق، جک

   آز ایشله‌نن بیر شکیلچی‌دیر، یئر و اشیا ایسیم‌لری یارادار: سانجاق،  یئللنجک.

6. یم/ یم (im)، ̌یم(ım)، وم (um)، ۆم(üm)/

   بو شکیلچی ایله دۆزه‌لن ایسیم‌لر حادیثه، اؤلچۆ، باجاریغى بیلدیریر: ییغیم، ایچیم، اودوم، اکیم، اؤلۆم.

7. آر، ار ( ər )

   بو شکیلچی ایله دۆزه‌لن ایسیم‌لر مجرد ایسیم و اشیا ایسیم‌لری اولور و فعال بیر شکیلچی دیر: آچار، توتار، یاشار، گۆلر.

8. تی/ تی(ti)، ̌تی (tı)،تو (tü)، تو(tu)/

   بو شکیلچی ایله طبیعت سس‌لریندن و یا رنگلرندن خصوصی ایسیم‌لر دوزه لر: باغیرتی، قارالتی، گؤیرتى، گورولتو.

9. قین/ ̌قین(qın)، کین(kin)، قون(qun)، گۆن(gün)/، ̌غین (ğın)، غون (ğun)

بو شکیلچی‌لرله حادیثه و وضعیت بیلدیرن ایسیم‌لر یارانار: باسقین، داشقین، چاشقین، کسکین، کۆسگۆن، اؤلگۆن.

10. قی / ̌قی (qı)، کی(ki)، قو(qu)، گو(gi)/، غی(ğı)، غو(ğu)

بو شکیلچی لرله آلت، وضعیت و مجرد مفهوملار بیلدیرن ایسیم‌لر یارانار و کؤک جینگیلتیلی سسله بیتسه" ق" حرفی "غ" اولار: آسقى، سئچکی، قورقو، وورغو،  ایتگی

11. ین(in)، ̌ین(ın)

ایشین آدینى بیلدیرن ایسیم‌لر دۆزه‌لدر. چوخ ایشلنمه‌ین بیر شکیلچی‌دیر: بیچین، اکین، گلین،  سپین، آخین.

12. اید:

فعال اولمایان بو شکیلچی ایله نادیر فعل‌لردن ایسیم یارانار: کئچید، اؤیۆد، داشید، قورود.

13. ى/ى(i)، ̌ی(ı)، و(u)، ۆ(ü)/

بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن ایسیم‌لر اؤلچو، خاصیت، ایشین نتیجه سینین آدلارینى بیلدیرن ایسیم‌لر دۆزه‌لدر. بو شکیلچی بیر او قدر ره فعال دئییلدیر: یازى، پوزو، قورخو، چکی.

14. یجی / ̌یجی(ıcı)، یجی(ici)، وجو(ucu)، ۆجۆ(ücü)/

بو شکیلچی‌لر هم فعالدیر، هم ده معمولا ایش گؤره‌نى بیلدیرر: آلیجى، ساتیجى، بیلیجى، قوروجو، اؤلدۆرۆجۆ. فعلین کؤکۆ سسلى ایله بیتسه،  ایکى سسلیدن بیرى دۆشر: اوخوجو.

15. اینج(inc)، ̌ینج(ınc)، ۆنج(ünc)

چوخ نادیر مصدرلردن ایسیم‌لر دۆزه‌لدر: سئوینج، قاخینج، گۆلۆنج.

16. آجاق، جاک

بو شکیلچی داها چوخ اشیا ایسیم‌لرى بیلدیریر: یاناجاق، گلجک.

17. جه

بو شکیلچی بیر نئچه فعلدن ایسیم دۆزه‌لدر: دۆشۆنجه،  ایلنجه.

18. گج

بو شکیلچی ده چوخ ایشلنمیر: سۆزگج.

19. آج، اج( əc )

فعال شکیلچی دئییل: دؤیج، تیخاج.

20. ایر (ir)

بو شکیلچی ایله یالنیز گلمک فعلیندن ایسیم دۆزه‌لر: گلیر.

21. ایج(ıc)

بو شکیلچی ایله" آییرماق" فعلیندن ایسیم دوزه لر: آیریج.

22. ینتى / ینتى(inti)، ̌ینتى(ıntı)، اونتو(untu)، اۆنتۆ(üntü)

معین بیر ایشین آز میقدارینى بیلدیرن ایسیم دۆزه‌لدیر: قازینتى، ازینتى، چؤکۆنتۆ، چۆرۆنتۆ

23. ماز، مز

"آر (ar)، ار( ər )" شکیلچی‌سینین اینکارینی بیلدیرن بو شکیلچی ایله دۆزه‌لن صیفت‌لرین بعضى‌سی سون زامانلار ایسیمله‌شیر و اوغلان-قیز آدلارى اولور: سولماز، سؤنمز.

ییرمی‌اۆچونجو درس

 "ایسیم‌لرین قورولوشجا نوعلاری(4)"

3. آوروپا دیل‌لریندن آلینمیش شکیلچی‌لر ایله هامان دیل‌لردن آلینما سؤزلردن یارانان دۆزلتمه  ایسیم‌لر:

آوروپا دیل‌لریندن آلینمیش سؤزدۆزه‌لدیجى شکیلچی‌لرین اؤنملی‌لرى بونلاردیر:

* ایزم:

   بو شکیلچی آوروپا کلمه لریندن مفکوره، قورولوش و دونیاگؤروشو بیلدیرن ایسیم‌لر یارادار: ماتریالیزم، فاشیزم، سوسیالیزم.

* ایست:

   علم، نظریه، دونیا ؤروشو طرفدارى اولان شخصى بیلدیریر: ماتریالیست، فاشیست، سوسیالیست. بو شکیلچی ایله ایش‌صاحیبینی ده یاراتماق اولار: ژورنالیست. بو دۆزه‌لتمه  ایسیم‌لر صیفت کیمی ده ایشلنه بیلر.

* ایک:

   آوروپا دیل‌لریندن آلینمیش بو شکیلچی ایله دۆزه‌لن ایسیم‌لر هم ایسیم، هم ده صیفت کیمى ایشلنه بیلر: آکادئمیک، فیزیک، فونئتیک.