یۆز‌ییرمی‌دؤدونجو درس

فعل‌لر (53)

فعلی باغلاما

1-    آندان-ه ندن/ یاندان-یندن:

   بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى باغلامالار جۆمله‌نین اساس فعلینین کئچمیشده باشلاندیغى زامانى بیلدیریر. مثلا: قارداشیم دارالفنونو قورتاراندان مۆعلیم اولاراق ایشله‌ییر. ائلدار مکتبه گلندن من اونونلا تانیشام. سو باشدان آشاندان سونرا یا بیر قاریش، یا دا بیر آرشین.

   بونلاردا فعلى باغلاما ترکیبى و جۆمله‌نین اساس فعلینین مۆرکب زامان ظرفى اولور.

2-    آن 2/ یان 2:

   بو شکیلچی‌لر فعلى صیفت شکیلچی‌لرینه ده اوخشاییر، آنجاق فعلى باغلاما اولاندا بونلاردان سونرا "کیمى" و یا نادیر حالدا "دک-جان 2" قوشمالارى حتما ایشله‌نر، آمما فعلى صیفت‌لرده اونلار ایشله‌نمز. مثلا: "یئتیشن موسافیر ایستیراحت ائتدى." جۆمله‌سینده "یئتیشن" فعلى صیفت‌دیر و "موسافیر" سؤزۆنۆ تعیین ائدیر. آنجاق "یئتیشن کیمى موسافیر ایستیراحت ائتدى" جۆمله‌سینده "یئتیشن" سؤزۆ فعلى باغلامادیر (یئتیشنه‌دک-یئتیشنه‌جن).

   بو فعلى باغلامالار جۆمله‌نین اساس ایشینین باشلانماسیندان فاصیله‌سیز، قاباق بیر ایشین باشا چاتماسینى بیلدیرر: اوشاق درسى اوخویان کیمى باشا دۆشدو. ستارخان عین الدوله‌نین باسمینجا گلمه‌سینى ائشیدن کیمى، موجاهیدلره حاضیرلیق فرمانى وئردى.

3-    آراق 2/ یاراق 2:

   بو شکیلچی‌لرله حرکت طرزى، حال- وضعیت و بعضا سبب مضمونلو فعلى باغلامالار دۆزه‌لر. بونلار "یب" ایله دۆزه‌لن فعلى باغلامالارا گؤره محدود ایشله‌نر، جۆمله‌نین فعلى و خبرى اولا بیلمز.

   بو فعلى باغلامالار ساده جۆمله‌ده سبب ظرفى مضمونو بیلدیریر و سبب ظرفى اولور: بابک خالقینین حاقسیزلیغى و ازیلمه‌‍سینى دۆشونرک کدرلندى.

   بو فعلى باغلامالار بعضا اساس فعلین، خبرین زامانینى بیلدیرمه‌یه قوللوق ائدیر: سن ناراحات اولما، یات، من ده ایشیمى قورتاراراق گلرم.

   بونلار ساده جۆمله‌لره غئیر مۆستقیل همجینس خبر اولاندا بیر ایشین اولجه باشلانیب بیتدیگینى، ایکینجى ایشین (اساس ایشین) ایسه اوندان سونرا باشلاندیغینى بیلدیریر و بئله‌لیکله ایکى ایشى بیرى-بیرینه باغلاییر: اوشاق مکتبه قبول ائدیله‌رک هوسله اوخوماغا باشلادى.

   بو جۆمله‌ده غئیر مۆستقیل همجینس خبر اولان "قبول ائدیله‌رک" فعلى باغلاماسى "قبول ائدیلدى" شکلینده ده ایشله‌نه بیلر و جۆمله‌یه هئچ بیر ضرر گلمز. یعنى بو جۆمله  "اوشاق مکتبه قبول ائدیلدى، هوسله اوخوماغا باشلادى شکلینده ده یازیلا بیلر و یئنه ده، همجینس خبرلى جۆمله  اولار. بو ایکى جۆمله‌نین فرقى بودور؛ بیرینجى جۆمله‌ده همجینس خبرلرین بیرینجیسى غئیر مۆستقیل- فعلى باغلامادیر، آنجاق ایکینجى‌ده مۆستقیل فعل‌دیر.

   بو فعلى باغلامالار بعضا تابعسیز مۆرکب جۆمله‌نین ترکیبینده‌کى بیرینجى جۆمله‌نى ایکینجى جۆمله‌یه باغلاماغا قوللوق ائدیر. میثال: "آنانین مۆحبتى جوشاراق، بالاسینى برک-برک قوجاقلاییب اؤپدو". بو جۆمله  "آنانین مۆحبتى جوشدو، بالاسینى برک-برک قوجاقلاییب اؤپدو" شکلینده ده دئییله بیلر و معناسى دَییشمز. دئمک "جوشاراق" فعلى باغلاماسى بیرینجى جۆمله‌نى ایکینجى جۆمله‌یه باغلاماغا قوللوق ائدیر.