قیرخ بیرینجی درس

"صیفت‌لر (3)"

2. دۆزه‌لتمه  صیفت‌لر:

ایسمى صیفت‌لر: 

فارس دیلیندن آلینما اؤن و سون قوشمالار واسیطه‌سیله دۆزه‌لن صیفت‌لر:

   عصیرلر بویو مدنى ایلگی‌لر و واحید حیات سبب اولوبدور کى فارس دیلینین بیر سیرا صیفت دۆزه‌لدن اؤن قوشما و سون قوشمالارى دیلیمیزه کئچیب،صیفت دۆزه‌لدیب‌لر. بو اؤن و سون قوشمالارین فعالیت داییره‌لرى عمومیتله محدود و فرقلى اولسا دا، معاصیر ادبى دیلیمیزده ایشلنمکده‌دیر. بونلارین لاپ اؤنملی‌لرى بونلاردیر:

1. اؤن قوشمالار:

بى) دیلیمیزین صیفت دۆزه‌لدن "سیز" شکیلچی‌سی معناسیندادیر، اؤزۆ ده اساسا فارس دیلیندن آلینمیش کلمه‌لرله ایشله‌نر: بیکس، بى کئف، بى حال.

بۆتۆن بو کلمه‌لر  دانیشیق دیلینده ایشلننده اؤن قوشمانین "ى" سسى "ئ" تلفوظ اولار.

نا) بو اؤن قوشما واسیطه‌سیله، اساسا فارس کلمه‌لریله و فارس دیلینده اولدوغو کیمى، منفى مضموندا صیفت‌لر دۆزه‌لر: نامرد، ناخوش،  نالاییق.

با) بو اؤن قوشما دیلیمیزین "لى" شکیلچی‌سیله دۆزه‌لن صیفت‌لر معناسینى وئرر و آزاراق فارس کلمه‌لرینده ایشله‌نر: باصفا، بامزه، باسواد.

2. سون قوشمالار: بو شکیلچی‌لر اساسا فارس و عرب کلمه‌لریندن صیفت دۆزه‌لدر.

بونلارین اؤنملی‌لرى بونلاردیر:

دار) فارسجا "داشتن" فعلینین کؤکو اولان بو شکیلچى ایله مالکیت مضمونلو صیفت‌لر دۆزه‌لر، اؤزۆ ده اساسا فارس و عرب کلمه‌لریندن اولار:  امکدار، ائودار، حؤکومدار، کیتابدار.

　کار) فارس دیلینده "ایش" معناسیندا اولان بو کلمه فارس دیلینده ده شکیلچی رولو اوینایار و بیزده نادیر کلمه‌لردن صیفت دۆزه‌لدر: طلبکار، داواکار، پئشه کار.

باز) بو شکیلچى ایله بیر ایشى چوخ گؤرن معناسینى بیلدیرن صیفت یارانار، و فارس دیلینده ایشله‌نر: اویونباز، کلک باز، قوهوم باز.

قیرخینجى درس

"صیفت‌لر (2)"

2. دۆزه‌لتمه  صیفت‌لر: بیر سؤز و بیر شکیلدن یارانان صیفت‌لره، دۆزه‌لتمه  صیفت دئییلیر. بو صیفت‌لرایکى یئره بؤلۆنۆر: 1. ایسمى صیفت‌لر، 2. فعلى صیفت‌لر

1. ایسمى صیفت‌لر: بیر ایسیم و بیر شکیلچیدن دۆزه‌لن صیفت‌لر. بو شکیلچی‌لرین چوخ ایشله‌ننلری بونلاردیر:

الف. دؤرد چئشیدلى "لى(li)، لى(lı)، لو(lu)، لو(lü)":

   بو شکیلچی‌لر ایسیم‌لره قوشولوب داد، کمیت، منسوبیت و ... بیلدیرن صیفت‌لر دۆزه‌لدیر: دادلى،  باجاریقلى.

ب. دؤرد چئشیدلى "سیز(siz)، سیز (sız)، سوز (suz)، سۆز(süz)":

   بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن صیفت‌لر یوخاریداکى صیفت‌لرین عکس معناسینى وئریر: آدسیز، ائوسیز، یولسوز، تۆکسۆز.

ج. دؤرد چئشیدلى "چی (çi)، چی (çı)، چو (çu)، چۆ (çü)":

   بو شکیلچی‌لر ایسیم‌لره آرتیریلیب، وظیفه و ایش بیلدیرن صیفت‌لر دۆزه‌لدر: قاچاقچى، دمیرچى، اودونچو، دؤیۆشچۆ.

د. دؤرد چئشیدلى "لیق (lıq)، لیک (lik)، لوق (luq)، لۆک  (lük)":

بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن صیفت‌لر چوخلوق، خاص اولماق، برابر زامان فاصیله‌لرى بیلدیرر: داغلیق، هفته‌لیک، دونلوق، گۆنلۆک.

ه. کى (kı)، کى (ki)، کۆ (kü):

   بو شکیلچی‌لرله زامان بیلدیرن ایسیم و ظرفلردن ائله صیفت‌لر دۆزه‌لیر کى، اونلار حادیثه و یا شئی‌لرى مۆعین زامانا باغلى اولدوغونو تعیین ائدیر. بئله صیفت‌لرده قالین دوداقلانان "کو (ku)" یوخدور: آخشامکى، سحرکى، بوگۆنکۆ، بیلدیرکى، چوخدانکى.

و. ایکى چئشیدلى "کى (ki)، کى (kı)":

   بو شکیلچی‌لر ایسیم و عوضلیکلرین یئرلیک حالینا آرتیریلیب، یئر معناسى داشییان صیفت‌لر دۆزه‌لدر و "هانسى؟" ، "کیمده کى؟" ، "هارداکى؟" ، ... سواللاریندان بیرینه جاواب وئرر: ائوده کى، آتاداکى.

ز. دؤرد چئشیدلى "جیل(cil)، جیل(cıl)، جول(cul)، جۆل(cül)":

بو شکیلچی‌لر واسیطه‌سیله باجاریق، خاصیت، حدسیز علاقه، ... بیلدیرن صیفت‌لر دۆزه‌لر: قاباقجیل، آردیجیل، اؤلۆمجۆل، قوهومجول.