اوتوز‌دؤردۆنجو درس

"حال شکیلچی‌لرینین مۆختلیف معنالی سؤز یاراتماسى (4)"

3. تأثیرلیک حال: تأثیرلیک حالین بیر سیرا اؤزۆنه خاص خصوصیت‌لرى واردیر:

1. بو حالدا اولان ایسیم فعلدن مۆستقیم ائتگیله نیب، فعلین تأثیرى اونون اوستونه دوشور. بونا گؤره ده بونا "تأثیرلیک حال" دئییرلر. بو حالدا اولان ایسیمه نحو جهتدن "مۆستقیم تاماملیق" دئیرلر.

2. بو حالدا اولان ایسیم‌لر یالنیز فعلى جۆمله‌لرده ایشلنه بیلر، اوناگؤره کى بو حال یالنیز تأثیرلى فعللرین نتیجه سینده مئیدانا چیخار: "شاگیرد کیتابی اوخودو." جۆمله‌سینده "کیتاب" سؤزۆ تأثیرلى" اوخودو" فعلینین ایسته‌یینه گؤره، تأثیرلیک حالدا اولاراق، " ى" شکیلچی‌سینی آلیر.

   عادی ایسمی جۆمله‌لرده ایسیم بو حالدا اولا بیلمز: "بو کیتاب‌دیر." آنجاق اگر ایسمى جۆمله‌ده تاثیرلى فعلدن عمله گلمیش بیر سؤز اولسا، اونون تأثیرى و ایسته‌یینه گؤره جۆمله‌ده تأثیرلیک حالیندا ایسیم ده ایشلنه بیلر، آنجاق بئله تأثیرلیک حالداکى ایسیم یئنه ده جۆمله‌نین خبرى اولا بیلمز: "میوه لرى گتیرن کندلى یوخدور." بو ایسمى جۆمله  ده" میوه‌لرى" سؤزۆ تأثیرلى"گتیرمک " فعلیندن دۆزه‌لمیش"گتیرن" اسم فاعلین/فعلى صیفتین/ ایسته‌یى نتیجه‌سینده و اونون تأثیرینده تأثیرلیک حالدا اولاراق" ى" شکیلچیسى آلیر.

ایسیم تأثیرلیک حالدا اولاندا فعلى جۆمله‌ده خبره، ایسمى جۆمله‌ده ایسه "مۆبتدا"یا یاخین و باغلى اولار. یوخاریداکى جۆمله‌ده "میوه‌لرى" سؤزۆ "میوه‌لرى گتیرن" ترکیبینین بیر حیصه‌سی کیمى، مۆبتدایا باغلی‌دیر.

3. تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم خبر علامتى (دیر) گؤتۆرمز، یعنى ایسمى جۆمله‌نین خبرى اولا بیلمز. اوناگؤره کى،  مۆستقیم تاماملیق-تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم فعلین- خبرین ایسته‌یى نتیجه‌سینده اورتایا گلر و خبرین یئرینى توتا بیلمز: تبریزین زینتى ارک‌دیر. (آدلیق)/ بو عظمت ارکین‌دیر. ی(یییه‌لیک)/ ان یاخشى تاریخى خاطیره‌لرى ارکده‌دیر. (یئرلیک)/ بو گلن آذان سسى ارکدن‌دیر. (چیخشیلیق)

دئمک "ارک" سؤزۆ یالنیز تأثیرلیک حالدا اولارکن خبر، یعنى مۆستقیل سؤز اولا بیلمیر. باشقا سؤزله ایسیم تأثیرلیک حالدا مفعول اولدوغونا گؤره، فاعیل اولا بیلمیر.

5. ایسیم تأثیرلیک حالیندا اولاندا، اوندان سونرا "قوشما"لار ایشلنه بیلمز. آنجاق آدلیق، یؤنلۆک و چیخیشلیق حالدا اولان ایسیم‌لردن سونرا قوشمالار ایشله‌نر: طلبه اۆچۆن  (آدلیق)، طلبه‌یه گؤره (یؤنلۆک)، طلبه‌دن اؤترۆ (چیخیشلیق).

   ییییه‌لیک حالدا یالنیز بعضى عوضلیک‌لردن سونرا قوشمالار ایشلنه بیلر: منیمله، سنینله، سنین اۆچۆن .

آنجاق تأثیرلیک و یئرلیک حالدا اولان ایسیمدن سونرا قوشمالار ایشلنه بیلمز.

6. بو حالین صرفى علامتى"ی 4 " و یا "نی 4" دیر، آنجاق مۆستقیم تاماملیق بللى اولاندا (معرفه) بو علامت یازیلار، بلسیز (نکره) اولاندا ایسه یازیلماز: سؤنمز شعر اوخودو. (بلسیز)، سؤنمز شعرى اوخودو. (بللى)