فعل (8)
تأثیرلى و تأثیرسیز فعل‌لر "لازیم و متعددى":
*تأثیرلى فعل‌لرین نوعلارى:
تأثیرلى فعل‌لرى ایکى دسته‌یه بؤلمک اولار:
الف) ساده و دۆزه‌لتمه فعل‌لرین بیر قیسمى معلوم نوعدا، هئچ بیر خصوصى علامته مالیک اولمازدان تأثیرلى اولور: گؤر، بیل، آت، دیشله، تمیزله، ایزله، ...
ب) ساده و دۆزه‌لتمه فعل‌لرین بیر قیسمى معلوم، قاییدیش و قارشیلیق نوعلاردا خصوصى شکیلچی‌لر آلماقلا تأثیرلى اولور: قاچ - قاچیر، یات- یاتیر، ...
تأثیرسیز فعل‌لرین معلوم نوعونا آشاغیداکى شکیلچی‌لرى آرتیرماقلا تأثیرلى اولار:
1- "ت": سسلى ایله بیتن تأثیرسیز فعل‌لره "ت" آرتیرماقلا تأثیرلى ائتمک اولار: اوخشا - اوخشات، یاشا - یاشات، ...
بو "ت" علامتینى "آل- ال" شکیلچی‌لریله دۆزه‌لن تأثیرسیز فعل‌لره آرتیرساق، اونلار دا تأثیرلى اولور: آزال - آزالت، سارال- سارالت، ...
"لا-له" شکیلچی‌سی ایله دۆزه‌لمیش تأثیرلى فعل‌لرده "ت" آرتیریلسا، یئنه ده، تأثیرلى اولاراق قالیرلار: باشلا - باشلات، ...
2- آر - أر: سامیتله بیتن تک هئجالى تأثیرسیز فعل‌لره "آر - أر" آرتیردیقدا تأثیرلى فعل‌لر یارانار: چیخ- چیخار، قوپ - قوپار، ...
بو فعل‌لره "ت" آرتیریلسا دا، فعلین معناسى دَییشمز: چیخارت، قوپارت، ...
3- یر (ir)، ێر (ır)، ور (ur)، ۆر (ür): صامیتله بیتن بعضى تأثیرسیز فعل‌لره بو شکیلچی‌لرى آرتیرماقلا تأثیرلى فعل‌لر دۆزه‌لیر: قاچ - قاچیر، آش - آشیر، ...
بو فعل‌لره "ت" آرتیریلسا، معنالاریندا هئچ بیر دَییشیک‌لیک اولماز: قاچیرت، آشیرت، ...
4- دیر (dir)، دێر (dır)، دور (dur)، دۆر (dür):
بو شکیلچی‌لر هم خبر علامتى دیر، هم ده فعل‌لرى تأثیرلى حالا سالیر. فعل‌لرى تأثیرلى حالا سالارکن ایکى مسئله‌یه فیکیر وئریلمه‌لی‌دیر:
الف) بو شکیلچی‌لر بۆتۆن تأثیرلى فعل‌لرده تأثیرلى‌لیک درجه سینى آرتیرماقلا فعله ایکینجى بیر غیرمۆستقیم تاماملیق یاراتماقدا قوللوق ائدیر: "بو کیتابى حسنه یازدیر." جۆمله‌سینده تأثیرلى "یاز" فعلى ایکى قات تأثیرلى اولدوغو اۆچۆن (یازدیر)، جۆمله‌یه غیرمۆستقیم تاماملیق (حسنه) آرتیریلمیش‌دیر.
ب) بو شکیلچی‌لر بۆتۆن تأثیرسیز معلوم، قاییدیش و قارشیلیق‌لى فعل‌لرى، هئچ بیر ایجبار مضمونو ایفاده ائتمه‌دن، تأثیرلى فعل ائدیر.
تأثیرسیز معلوم فعل‌لر: اسدیر، سولدور، دیندیر، چاشدیر، ...
تأثیرسیز قاییدیش فعل‌لر: یویوندور، سویوندور، سئویندیر، ...
تأثیرسیز قارشیلیق‌لى فعل‌لر: باریش- باریشدیر، گؤروشدور، دولاشدیر، ...
5. دار - در: بو شکیلچی‌لر بعضى تأثیرسیز فعل‌لردن تأثیرلى فعل‌لر یارادار: قون- قوندار، دؤن - دؤندر، ...
6. یز (iz)، ێز (ız)، وز (uz)، ۆز (üz): بو شکیلچی‌لر ده بعضا تأثیرلى فعل‌لر یارادار: قالخ- قالخیز، چیم- چیمیزدیر، ...
فعل (7)
تأثیرلى و تأثیرسیز فعل‌لر "لازیم و متعددى":
"سولماز مکتوبو یازدى" جۆمله‌سینده ایشى گؤرن، "سولماز" دیر، "یازدى" فعلدیر. بورادا "یازدى" ایشی‌نین نتیجه‌سى واسیطه‌سیز "مکتوب" سؤزۆنۆن اۆستۆنه دۆشۆر. ایشین (فعلین) نتیجه‌سى واسیطه‌سیز اۆستۆنه دۆشن سؤزه "واسیطه‌سیز تاماملیق" دئییلیر. چۆنکى ایشین نتیجه‌سى اوندا تاماملانیر.
واسیطه‌سیز تاماملیق طلب ائدن فعل‌لره تأثیرلى فعل دئییلیر. بونا گؤره ده، واسیطه‌سیز تاماملیق تأثیرلیک حالیندا اولار.
"آیدین قاچدى" جۆمله‌سینده "آیدین" ایشى گؤرن و "قاچدى" فعلدیر. بورادا "قاچدى" فعلینین تأثیرى "آیدین"ین اؤزۆنده قالیر و آیرى بیر شئیین اۆستۆنه دۆشمۆر. باشقا سؤزله، فعلین معناسى ائله دیر کى، اونون تأثیرى ایشى گؤرنده قالیر و واسیطه‌سیز تاماملیق ایسته‌میر. بئله فعل‌لره تأثیرسیز فعل دئییلیر. تأثیرلى فعل‌لر نه‌یى؟ ، کیمى؟ و نه؟ سواللارینا جاواب وئره بیلدیک‌لرى حالدا، تاثیرسیز فعل‌لر بو سواللارین هئچ بیرینه جاواب وئره بیلمز.
گلمک، گئتمک، قاچماق، یاتماق، باتماق، دورماق، ... فعل‌لرى تأثیرسیز، گؤرمک، اوخوماق، آلماق، آپارماق، ... کیمى فعل‌لر تأثیرلى فعل‌لردیر.
آنجاق دئییلمه‌لی‌دیر؛ "تأثیرلى و تأثیرسیز فعل‌لر آراسیندا سد چکمک اولماز، اونا گؤره کى ائله فعل‌لر واردیر کى، ایشلندیکلرى یئرله باغلى تأثیرلى یا دا تأثیرسیز اولا بیلر".
میثال اۆچۆن "من بازارا گئتدیم" و "من یولومو گئتدیم" جۆمله‌لرینین بیرینجى‌سینده "گئتدیم" فعلى تأثیرسیزدیر، اونا گؤره کى، "نه یى؟، کیمى؟ و نه؟" سواللاریندان بیرینه جاواب وئره بیلمیر. آنجاق ایکینجى جۆمله‌ده بئله سوروشماق اولار: من نه یى گئتدیم؟ _یولو گئتدیم. باشلاماق، ایشله‌مک، اوخوماق و ایشلتمک فعل‌لرى ده بئله دیر.
فعل (6)
فعلین اینکارلیغى
فعل‌لرین بیر خصوصیتى ده، اونلارین اینکارلیق آنلامینا مالیک اولمالاری‌دیر.
ایش و حرکتین ایجرا ائدیلدیگینى گؤسترن فعل‌لره تصدیق، ایجرا ائدیلمه‌مه‌سینى بیلدیرنلره ایسه اینکار فعلى دئییلیر.
اینکار آنلامینین علامتى "ما-مه" دیر کى، بۆتۆن شکیلچی‌لردن اؤنجه، فعلین کؤکونه یاپیشار.
اینکار علامتلرى وورغو آلتینا دۆشمز، وورغولار اونلاردان قاباقکى هئجالاردا اولار.
بو اینکار شکیلچی‌لرینى فعل‌لردن ایسیم و صیفت دۆزه‌لدن "ما-مه" شکیلچی‌لرى ایله قاریشدیرمامالی‌ییق. اینکار علامتلرى وورغو قبول ائتمه‌دیکلرى حالدا، بو شکیلچی‌لر وورغو آلتینا دۆشر.
دیلیمیزده اینکار علامتى بیلدیرن بیر ده "نه" باغلاییجیسى واردیر کى، تکجه فعل دئییل، بۆتۆن نیطق حیصه‌لریله ایشله‌نر. بو باغلاییجى اینکارلیق و منفی‌لیک مضمونو یارادیر:
نه یاتیر، نه ده اوتورور. نه من، نه ده سن. نه چوخ، نه ده آز.
دونیا دیل‌لرینین هامیسیندا اینکار آنلامى واردیر، آنجاق اونلارین چوخوندا بو آنلامین علامتى فعلین اولینده اولور، آمما بیزیم دیلده بو علامت فعل‌لرین سونونا گلر.آنجاق، دیلیمیزده کى "نه" باغلاییجیسى باشقا دیللرین اینکار علامتینه اویغوندور.
دیلیمیزده فعل‌لردن اؤنجه "نه" باغلاییجیسى ایشلندیکده، اینکار علامتى گلمز، اونا گؤره کى، "نه" اینکار علامتینى دَییشیر: میثال اۆچۆن : نه ایچرى گلیر، نه ده قویوب گئدیر... جۆمله‌سی‌نین معناسى بئله دیر: ایچرى گلمیر و قویوب گئتمیر.
موعاصیر دیلیمیزده بعضى یازارلارین طرفیندن هم "نه"، هم ده اینکار علامتى ایشله‌نیر: نه اؤلمۆر، نه دیریلمیر. آنجاق دئییلمه‌لی‌دیر کى بو دۆزگون دئییل‌دیر.
قئید ائتمک لازیمدیر کى، ایکى اینکار علامتى، هم "نه-دئییل" هم ده "ما- مه"، بیر جۆمله‌ده او زامان ایشله‌نه بیلر کى، ریاضیات کیمى، ایکى اینکار بیر تصدیق معناسى وئرسین: ایسلامى حکومت محکوم میللت‌لرین دیل‌لرینین آزاد اولماسی‌نین ضرورتینى حیس ائتمه‌میش دئییل‌دیر.
بونلاردان باشقا دیلیمیزده "یوخ" و "سیز" کیمى منفی‌لیک مضمونو داشییان سؤزلر ده واردیر کى باشقا نیطق حیصه‌لرى اۆچۆندۆر.
فعل (5)
فعل‌لرین قورولوشجا نوعلارى
مصدر
فعل‌لرین بعضى خصوصیت‌لرى واردیر کى، آیرى نیطق حیصه‌لرینده یوخدور. بونا گؤره ده او بیرى نیطق حیصه‌لرینه گؤره فعل بؤلومو چوخدور.
ایش، حرکت و حالین آدینا مصدر دئییلیر. مصدر زامان، شخص و کمیت بیلدیرمز.
مصدرلرین علامتى قالین فعل‌لرده "ماق" و اینجه سسلی‌لرده "مک" دیر: یازماق، گؤرمک، ... مصدرلر جمع علامتى و سؤزدۆزه‌لدیجى شکیلچی‌لر قبول ائتمز، تام ایسیم‌لَشنده ایسه جمع اولور.
- مصدر "نه ائتمک؟" و "نه اولماق؟" سواللارینا جاواب وئرر.
- مصدرلر ایسیم کیمى حاللانار: یازماقدان، گؤرمکده، قاچماقدان، ...
- مصدرلر منسوبیت شکیلچی‌لرى ده آلار: یازماغین، گؤرمه‌گیم ، ...
- هم حال، هم ده منسوبیت شکیلچی‌لرى مصدرلره قوشولاندا، شکیلچى سسلى ایله باشلانسا، "ق" حرفى "غ" و "ک" حرفى "گ-ی" حرفلریندن بیرینه چئوریلر و نئجه کى دئییلر، ائله‌جه ده یازیلار: قاچماغیمدان، گؤرمه‌گینیزدن (گؤرمه‌یینیزدن)، ...
مصدرلرین مصدرلیک شکیلچی‌لرینى آتساق، قالانینا فعلین کؤکو دئییلر.
آشاغیداکى جدولده قالین و اینجه سسلى مصدرلرین منسوبیت شکیلچی‌لرى ایله بیرلیکده حاللانماسیندان اؤرنک گؤرورسوز:
قالین سسلى:
آدلیق حال: یازماغ+یمیز
یییه‌لیک حال: یازماغ+یمیز+ین
یؤنلۆک حال: یازماغ+یمیز+ا
تأثیرلیک حال: یازماغ+یمیز+ی
یئرلیک حال: یازماغ+یمیز+دا
چیخیشلیق حال: یازماغ+یمیز+دان
اینجه سسلى:
آدلیق حال: گؤرمگ (گؤرمه ی)+یمیز
یییه‌لیک حال: گؤرمگ (گؤرمه ی)+یمیز+ین
یؤنلۆک حال: گؤرمگ (گؤرمه ی)+یمیز+ه
تأثیرلیک حال: گؤرمگ (گؤرمه ی)+یمیز+ی
یئرلیک حال: گؤرمگ (گؤرمه ی)+یمیز+ده
چیخیشلیق حال: گؤرمگ (گؤرمه ی)+یمیز+دن
فعل (4)
فعل‌لرین قورولوشجا نوعلارى
مۆرکب فعل‌لر
دیلیمیزده مۆرکب فعل‌لرین چوخ اهمیتى واردیر. بو فعل‌لر حیاتین ایسته‌یى و دیلین طبیعى اینکیشافى ایله باغلی‌دیر.
دیلیمیزده بیر ایسیمله بیر فعلدن یارانان مۆرکب فعل‌لر اولدوقجا چوخدور. بو جهتدن دیلیمیز دونیانین ان زنگین دیل‌لریندن بیری‌دیر. میثال اۆچۆن توتماق فعلیندن: باش توتدو، ال توتدو، اسیر توتدو، دیله توتدو، سؤزه توتدو، سو توتدو، ...
دیلیمیزده مۆرکب فعل‌لر دؤرد نوعدور:
1. ایدى-ایمیش (دى-میش):
بوگون دیلیمیزده اولمایان "ایمک" فعلیندن قالان بو کؤمکچى فعل‌لر، فعلین امر و ماضى موطلق (شهودى کئچمیش) دن باشقا بۆتۆن فورمالاریله ایشله‌نیب، مۆرکب فعل‌لر یارادار: یازمیش ایدیم، گلمیش ایدیک، گله‌سى ایدى، گلیر ایدى، گلمیش ایمیش، ...
2. اول-ائت- ائله:
بو قسما مۆستقیل اولان فعل‌لر، کؤمکچى فعل کیمى، چوخراق آلینما ایسیم و هردن صیفت‌لردن سونرا گلیب، مۆرکب فعل‌لر یارادار: حاضیر اول، امر ائت، رد ائله، ...
3. بیل: فعلین باجاریق فورماسى آدلانان "بیل" واسیطه‌سیله دۆزه‌لن مۆرکب فعل‌لر: یازا بیلدیم، یازا بیلرمیشم، ...
4. ایسیم+فعل: ایسیم و فعلدن یارانان مۆرکب فعل‌لرى اۆچ یئره آییرماق اولار:
الف) آدلیق حالدا اولان ایسیم‌لرله دۆزه‌لن مۆرکب فعل‌لر: ال چکمک، گؤز قویماق، باش وورماق، قولاق آسماق، دیل تؤکمک، ...
ب) یؤنلۆک حالدا اولان ایسیم‌لرله دۆزه‌لن مۆرکب فعل‌لر: باشا دۆشمک، اله سالماق، دیله دۆشمک، گؤزه گلمک، باشا گلمک، ...
ج) چیخیشلیق حالدا اولان ایسیم‌لرله دۆزه‌لن مۆرکب فعل‌لر: یولدان آزماق، الدن سالماق، گؤزدن دۆشمک، باشدان سووماق، ...
د) نادیر حاللاردا یئرلیک حالدا اولان ایسیم‌لرله ده مۆرکب فعل‌لر دۆزه‌لیر: گؤزده-قولاقدا اولماق، آرخادا سۆرۆنمک، ...