فعل (3)
فعل‌لرین قورولوشجا نوعلارى
دۆزه‌لتمه فعل‌لر
ب) لاش-لش: شکیلچی‌لرى ده ایسیم، صیفت و سایلاردان دۆزه‌لتمه فعل‌لر یارادار: آیاقلاش، بیرلش، فیکیرلش، شیرینلش، اۆزلش، سؤزلش، جاوانلاش، ...
ج) لان-لن: شکیلچی‌لرى ده ایسیم و صیفت‌لردن دۆزه‌لتمه فعل‌لر یارادار: یوللان، گۆجلن، ائولن، خومارلان، تمیزلن، سۆسلن، یئل‌لن، ...
د) آل-أل،ل: شکیلیلرى واسیطه سیله صیفت‌لر و سایلاردان دۆزه‌لتمه فعل‌لر عمله گلر: بوشال، دۆزَل، چوخال، قوجال، سارال، دینجل، آزال، ...
ه) آر-أر: شکیلچی‌لرى ایسیم‌لر و صیفت‌لردن فعل دۆزه‌لدر: اوتار، آغار، گؤیر، بوزار، قیزار، یاشار، ...
و) آ-ه: شکیلچی‌لرى ایسیم‌لر و صیفت‌لردن فعل دۆزه‌لدر: یاشا، بوشا، اَله، دیله، ...
ز) ى(i)، ێ(ı)، و(u)، ۆ(ü): شکیلچی‌لرى فقط صیفت‌لردن دۆزه‌لتمه فعل‌لر یارادار: برکى، تورشو، آجى، تنى، ...
ح) وار: بو شکیلچیله آزاراق ایسیم‌لردن دۆزه‌لتمه فعل‌لر دۆزه‌لر: سووارماق.
ط) سا: بو شکیلچى واسیطه‌سیله ده یالنیز نادیر ایسیم‌لردن دۆزه‌لتمه فعل‌لر یارانار: سوسا، ..
ى) ایمسه، اۆمسه: بعضى فعل‌لر و عوضلیک‌لردن بو شکیلچی‌لر واسیطه سیله دۆزه‌لتمه فعل‌لر یارانار: منیمسه‌مک، گۆلومسه‌مک، اؤزۆمسه‌مک، ...
ک) ێلدا (ılda)، یلده (ilde)، ولدا (ulda)، ۆلده (ülde)
بو شکیلچی‌لرله نیدا سؤزلرى، هابئله طبیعت سس‌لریندن دۆزه‌لتمه فعل‌لر یارانار: پیچیلدا، زاریلدا، شیریلدا، اینیلده، شاققیلدا، جینگیلده، تاققیلدا، جۆرۆلده، ...
ل) یق (iq)، ێخ (ıx)، یک (ik)، وق (uq)، وخ (ux):
بو شکیلچی‌لرله ایسیم، صیفت و ظرفلردن فعل دۆزه‌لدر: داریخماق، گئجیکمک، دوروخماق، ...
فعل (2)
موعاصیر آذربایجان تۆرکجه‌سینده فعل‌لر قورولوشلارینا گؤره اوچ چئشیددیرلر:
1. ساده فعل‌لر
2. دۆزه‌لتمه فعل‌لر
3. مۆرکب فعل‌لر
1. ساده فعل‌لر:
بیر کؤکدن عیبارت اولان و بیر حرفى دَییشدیکده معناسى ایتن و یا دَییشن فعل‌لره ساده فعل‌لر دئییلیر.
ساده فعل‌لر دیلیمیزین ان قدیم فعل‌لرى حئساب اولور: آت، سات، اوخو، یاز، وور، ...
بۆتۆن فعل‌لر کیمى ساده فعل‌لر ده "نه ائت؟ نه ائله؟ سواللاریندان بیرینه جاواب وئرر. دیلیمیزده 600 حدودوندا ساده فعل واردیر.
2. دۆزه‌لتمه فعل‌لر:
مۆختلیف سؤزلره مۆعین شکیلچی‌لر آرتیرماقلا دۆزه‌لن فعل‌لره، دۆزه‌لتمه فعل‌لر دئییلیر. بو فعل‌لر، ساده فعل‌لردن سونرا یارانیبلار.
دیلیمیزده ایسیم، ساى، صیفت و عوضلیکدن دۆزه‌لتمه فعل‌لر یارادان شکیلچی‌لر بونلاردیر:
الف) لا-له: بو شکیلچی‌لر ایسیم، صیفت و سایدان فعل‌لر یارادار:
1. ایسیمدن: دوزلا، ایشله، دیشله، باغلا، ایزله، ..
2. صیفتدن: خوشلا، بوشلا، قارالا، گیرده له، ...
3. سایدان: ایکیله، اوچله، دؤردله، یاریلا، ...
بعضى فعل‌لر واردیر کى، اونلارداکى "لا-له" شکیلچی‌سی دئییل، فعلین کؤکوندن دیر: آغلا، دانلا، سؤیله، دینله، ...
فعل (1)
ایش، حال و حرکت بیلدیرن سؤزلره فعل دئییلیر و دیلیمیزین اولان ان اؤنملى نیطق حیصه‌لریندن‌دیر.
آنا دیلیمیزین فعل‌لرى قورولوش، نوع، زنگین‌لیک و قودرت باخیمیندان دونیا دیل‌لرینین ان گؤرکملی‌لریندن بیری‌دیر.
هر زامان آنا دیلیمیز، باشقا دیل‌لرین فیشارینا معروض قالیب، فعل قورولوشونون گۆجۆ و قودرتی‌له اؤز میللى وارلیغینى قورویوب ساخلامیش و حتى اونلارا تاثیر ده قویوبدور. بونا گؤره ده فعلین یئرى دیلیمیزده مخصوص‌دیر.
بۆتۆن دیل‌لرده هر بیر نیطق حیصه‌سی‌نین اؤزۆنه گؤره خصوصیت‌لرى واردیر، آنجاق بیزیم دیلده فعل‌لرین ائله خصوصیت‌لرى واردیر کى باشقا دیل‌لرده یوخدور. مثلا دیلیمیزین معنا نوعلارى و زامانى باشقا دیل‌لردن فرقله‌نیر.
آنا دیلیمیزده فعل‌لرین خصوصیت‌لرى:
1. فعل‌لرده ایشى گؤرن اولمالی‌دیر.
2. فعل‌لرده اینکارلیق آنلامى اولمالی‌دیر.
3. فعل‌لرده تاثیرلى و تاثیرسیزلیک آنلامى واردیر.
4. فعل‌لرده طرزلر واردیر.
5. فعل‌لرده نوع واردیر.
6. فعل‌لرده زامان آنلامى واردیر.
7. فعل‌لرده شخص آنلامى واردیر. (بو آنلام ایسیم‌لرده ده واردیر.)
8. فعل‌لرده فورما واردیر. (شکیل‌لر)
9. فعل‌لرده باغلاما شکیل‌لرى واردیر.
بۆتۆن بو آنلاملار (شخصدن باشقا) فعله خاص‌دیر.
بونلاردان باشقا فعل‌لرده کمیت مفهومو، شرط، سوال و قورولوشجا نوعلارى دا واردیر.
گلن درسلرده بو اؤزل‌لیک‌لرله تانیش اولاجاییق.
عوضلیک‌لر (13)
5. تعیین عوضلیک‌لرى
بیرینجی، ایکینجی و اۆچۆنجۆ شخص تک، هابئله ایسیم‌لردن سونرا "اؤز" عوضلیگینین ایشله‌نمه‌سینده بو خصوصیت واردیرکى، بیرینجى شخص تکده، ایسیمین سونوندا شخص سونلوغو "یم"-نا گؤره "اؤز"ۆ ایشلتمه‌یه ائحتیاج اولمور. مثلا "من کیتابیمى اوخودوم" جۆمله‌سینى "من اؤز کیتابیمى اوخودوم" شکلینده دئییب یازماغا ائحتیاج یوخدور. آنجاق "سن کیتابینى اوخودون"، "او کیتابینى اوخودو"، "حسن کیتابینى اوخودو" جۆمله‌لرینده "اؤز" عوضلیگى لازیم‌دیر، اونا گؤره کى اونلارین شخص‌لرى آیدین دئییل.
دئییلمه‌لی‌دیر کى بو وضعیت یازى دیل نورماللارى ایله دیر. تبریز لهجه‌سینده ایکینجى شخصده "اؤز" سؤزۆنه ائحتیاج اولمور: سن کیتابیوى اوخودون. دئمک نیسبت شکیلچی‌سی قبول ائتمه‌ین "اؤز" تعیین عوضلیگى هئچ بیر ایسمى دَییشه بیلمز و یالنیز فاعیل (سوبیکت) ایله مفعولون (اوبیکت) ایلگی‌سینى بیلدیریر.
"بۆتۆن، هر، عئینى، فیلان" عوضلیک‌لرى ده دییشیلمز و اونلاردان سونرا گلن ایسیم‌لرى تعیین ائدر.
"هر" سؤزۆ "کس، بیر، بیرى" سؤزلریله ایشله‌نیب، غیرمۆعین عوضلیک‌لر یارادار: هرکس، هر بیر، هر بیرى.
"اؤز" و "هر بیرى"دن باشقا بو عوضلیک‌لردن سونرا گلن ایسیم‌لر آدلیق حالدا دا اولا بیلر.
عوضلیک‌لر (12)
5. تعیین عوضلیک‌لرى
بو عوضلیک‌لر جۆمله‌ده ایسیم‌لردن اؤنجه گلر و اونلارى تعیین ائدر. بو عوضلیک‌لرین سایى چوخدور. اونلارین لاپ چوخ ایشله‌ننلرى بونلاردیر: اؤز، هر، بۆتۆن، عئینى، فیلان، ...
اؤرنک: من اؤز دوستومو گؤردۆم. اونلار اؤز ایشله‌رینى یئرینه یئتیردیلر. بو عئینى کیتاب‌دیر.
بو عوضلیک‌لرین هئچ بیریسى حاللانماز، جمع علامتى آلماز و منسوبیت شکیلچی‌لریله ایشله‌نمز.
"اؤز" تعیین عوضلیگى هم ده قاییدیش شخص عوضلیگینین بیرینجى نوعونون اساسینى تشکیل ائدیر. بونلارین اساس فرقى اوندان عیبارتدیر کی، قاییدیش عوضلیگینده "اؤز" نیسبت شکیلچی‌لرى آلاندان سونرا قاییدیش عوضلیگى اولار، آنجاق تعیین عوضلیگینده "اؤز" هئچ بیر شکیلچى قبول ائده بیلمز.
"اؤز" تعیین عوضلیگى اولاندا موطلق بیر ایسیمدن قاباق گلر و اونون ایسته‌یینه گؤره بو ایسیم نیسبت شکیلچی‌سی قبول ائدر و بو شکیلچینى قبول ائتمه‌ین ایسیم "اؤز" ایله ایشله‌نه بیلمز.
تعیین عوضلیگى اولاندا "اؤز"ۆن شخص علامتى اولا بیلمز و اوندان سونرا گلن ایسیم شخصى بیلدیرر: اؤز دوستوم، اؤز دوستوموز، ...
"اؤز" تعیین عوضلیگى اؤزۆندن سونرا گلن ایسیمى تعیین ائدیر، آنجاق بو تعیین، صیفت تعیین ائتمه‌سى کیمى دئییل، بلکه بو ایسمى بیلدیریر: "من اؤز خالقیما اینانیرام." دئدیکده "اؤز" سؤزۆ "خالقیما" سؤزۆنۆ بَلله‌ندیریر، دقیق‌له‌شدیریر. بئله حاللاردا "اؤز" معناجا تعیین ساییلیرسا دا، مۆستقیل شکیلده جۆمله عوضوو اولا بیلمز، بلکه او اؤزۆندن سونرا گلن ایسیمله بیرلیکده جۆمله‌نین مۆعین عوضوو اولور. اؤرنک اۆچۆن یوخاریداکى جۆمله‌ده "اؤز خالقیما" جۆمله‌نین غیر مۆستقیم تاماملیغى دیر.