فعل‌لر (33)
غیر شهودى شکیل (فورم)
فعلین خبر شکیل‌لریندن دانیشدیقدا گؤردویونوز کیمى اکثرینین هم شهودى، هم ده غیر شهودى شکیل‌لرى واردیر.
شهودى خبر شکیل‌لرى اکثر دونیا دیل‌لرینده واردیر، آنجاق فعلین غیر شهودى شکیلى تانیدیغیمیز دیل‌لرده یوخدور، بیلدیگیمیزه اساسا یالنیز تورک سیستئملى دیل‌لرده، او جۆمله‌دن آنا دیلیمیزده واردیر.
آشاغیدا گؤره‌جه‌ییمیز کیمى، فعل زامانلارینین اکثرینین غیر شهودى فورمو دا واردیر کى، مضمونجا کئچمیش زامانا دلالت ائدر. اگر فعل‌لرین کئچمیش خبر شکیل‌لریله، غیر شهودیلرینی بیرلیکده نظره آلساق، اوندا دیلیمیزین فعل قورولوشونون نه قدر گئنیش و درین مضمونلو اولدوغونو حدس وورماق اولار. میثال اۆچۆن "گلمه‌مه‌لى‌ایمیش" سؤزۆنۆ تقریبى اولاراق فارس دیلینه بئله چئویرمک اولار: "حوادث نشان مى دهد که، نمى بایستى مى‌آمد."
ایندى ده غیر شهودى کئچمیش زامانین خصوصیت‌لرى و شکیل‌لرینى نظردن کئچیردک.
یوخاریدا گؤردویوموز بۆتۆن فعل‌لرین (کئچمیش، ایندیکى، گله‌جکلر) هم تصدیقى، هم ده اینکارى معنى جهتدن ائله‌دیر کى، اونلاردان خبر وئرن شخص او ایشلری اؤز گؤزوله گؤرموش، اونلارین شاهیدى اولموشدور.
فعل‌لر (32)
"خبر فورماسینین ایکى نوعو"
کئچن درسلرده گؤردویوموز کیمى "ایدى" و "ایمیش" کؤمکچى فعل‌لرى دیلیمیزده هم تام، هم ده قیسا شکیلده ایشله‌نر. تام شکیلده ایشله‌ندیکده اونلار، مۆستقیل کلمه کیمى، آهنگ قانونونا تابع اولماز، یعنى اصیل فعل‌له هماهنگ اولماز، آنجاق اونلار قیسا شکیلده ایشله‌ندیکده فعل‌لره قوشولار و اونلارین سس قورولوشونا تابع اولار.
بو گۆن آنا دیلیمیزین قایدا کیتابلاریندا زامان شکیلچی‌لریله شخص سونلوقلارى آراسیندا ایشله‌نن "ایدى" و یا اونون ایختیصارى "دى 4" شکیلچی‌لرى ایشتیراک ائدن فعل‌لر شکیل اعتیباریله خبر فورماسینین (شکلینین) مۆرکبى، مضمونجا ایسه "خبرین حئکایه‌سى" حئساب اولونور: آلمیشدیم /آلمیش ایدیم،
گؤره‌جک‌دینیز/ گؤره‌جک ایدینیز.
بوگۆن آنا دیلیمیزین قایدا کیتابلاریندا زامان شکیلچی‌لریله شخص سونلوقلارى آراسیندا ایشله‌نن "ایمیش" و یا اونون ایختیصارى "میش 4" شکیلچی‌لرى ایشتیراک ائدن فعل‌لر شکیل اعتیباریله خبر فورماسینین (شکلینین) مۆرکبى و مضمونجا ریوایتى آدلاندیریلیر:
آلمیش‌میشام/آلمیش ایمیشم،
گؤره‌جک‌میش‌سینیز/ گؤره‌جک ایمیش‌سینیز.
یوخاریدا دئدییمیز کیمى، بو مۆرکب فعل‌لرده "شهودى" کئچمیش زامان ایشتیراک ائتمیر. اونا گؤره کى، بو کؤمکچى فعل‌لرده قطعیت و شهودیلیک اولمادیغى حالدا، شهودى ده بو مضمونلار واردیر و ایکى ضید فیکیر بیر یئره توپلانا بیلمز.
مۆرکب خبر فورماسینین "اوزاق کئچمیشى" واردیر کى، ایکى شکیلده ایشله‌نر.
بو ایکى شکیل هم فورم، هم ده مضمونجا بیرى-بیریندن فرقله‌نیر. "ایدى" و یا اونون ایختیصارى "دى 4" ایله دۆزه‌لن اوزاق کئچمیشده "ایدى" کؤمکچى فعلى مۆستقیل ایشله‌ننده داها اوزاق کئچمیشه دلالت ائدیر. بیر صورتده کى، "دى 4"له دۆزه‌لن اوزاق کئچمیش نیسبتا یاخین کئچمیشى بیلدیریر. بو کئچمیشین شخص علامتلرى "شهودى" کئچمیشده اولدوغو کیمی‌دیر. زامان و شخص شکیلچی‌لریله بیرلیکده اوزاق کئچمیشین صرفى بئله دیر:
آچمیشدیم/آچمیش ایدیم، آچمیشدین/آچمیش ایدین، آچمیشدى/آچمیش ایدى، آچمیشدیق/آچمیش ایدیک، آچمیشدیز/آچمیش ایدیز، آچمیشدیلار/آچمیش ایدیلر.
اینکاریندا فعلین کؤکونه "ما-مه" آرتیریلار: آچمامیشدیم، گلمه‌میشدین ...
بو فعل‌لره شهودى کئچمیش دئییلیر.
بونلاردان باشقا آنا دیلیمیزده ائله فعل‌لر واردیر کى، اونلاردان خبر وئرن شخص، اونلارین ایجراسینى اؤز گؤزویله گؤرمه‌میش، آمما آیریلاریندن ائشیتدیگى سؤزلر و خبرلر یا باش وئرن حادیثه‌لردن نتیجه چیخاردیب، غیر شهودى شکیلده او ایشلرین ایجراسیندان خبر وئرر. فعلین بئله شکیل‌لرینه "غیر شهودى" و یا "ریوایت" شکلى دئییلیر.
فعلین غیر شهودى کئچمیشی‌نین علامتى دؤرد چئشیدلى "میش 4" و یا تام فورمادا "ایمیش"-دن عیبارتدیر.
غیر شهودى شکلین اینکار علامتى هامان "ما-مه" دیر کى، فعلین کؤکونه قوشولار.
فعل‌لر (31)
"خبر فورماسینین ایکى نوعو"
مۆرکب خبرلرین "ایدی" و "ایمیش" کؤمکچى فعل‌لرى، باشقا زامانلارى کئچمیشه باغلادیغى اۆچۆن ، زامان شکیلچی‌لریندن سونرا گلیر.
"ایدی" و "ایمیش" کؤمکچى فعل‌لری اکثر فعل نوعلاریندان مۆرکب فعل یارادار، آنجاق بونلار یالنیز "شهودى" زامانا قوشولا بیلمزلر. اونا گؤره کى، بو فعلده اولان قطعی‌لیک و شاهیدلیک خصوصیتى سبب اولور کى، بو کؤمکچى حئکایه و نقل بیلدیرن فعل‌لر اونلارا تأثیر ائده بیلمه‌سین. بو کؤمکچى فعل‌لر "شهودى" کئچمیشدن باشقا قالان خبر فورمالارینا آرتیریلیب و اونلارین مضمونوندا آشاغیداکى دَییشیک‌لیک‌لرى عمله گتیرر.
"ایدى"؛ بو کؤمکچى فعل "نقلى" خبر فورماسیلا ایشله‌ننده:
1. شاهیدلیک مضمونونو بیلدیریر، بیر صورتده کى، بو کئچمیش زامان ریوایت مضمونونا مالیک اولار.
2. ایشین ایجراسینین نیسبتا اوزاق کئچمیشه عایید اولدوغونو بیلدیریر.
3. ایشین کئچمیشده ایجرا اولونوب بیتدیگینى و سونرادان همن ایش باره‌ده دانیشیلدیغینى بیلدیریر.
مثلا: یازمیشدیم/ یازمیش ایدیم، یازمیشدیلار/ یازمیش ایدیلر.
"ایمیش": کؤمکچى فعلى "نقلى" کئچمیشله ایشله‌ندیکده فعل اوزاق کئچمیشى بیلدیریر، آنجاق غیر شهودى شکیلده، یعنى خبر وئرن نه ایشین ایجراسینى گؤرموش، نه شاهیدى اولموش و نه ده اؤزگه‌دن ائشیتمیش‌دیر، بلکه الده ائتدیگى معلوماتلاردان، حادیثه‌لرین اینکیشافى و گئدیشیندن بو معلوماتى الده ائدیب، اونون باره‌سینده معلومات وئریر: گلمیش ایمیشم، گلمیش ایمیشلر.
"ایدى" و یا اونون ایختیصارى "دى" کؤمکچى فعل ایله دۆزه‌لن مۆرکب خبر فورمالاریندا شهودیلیک، حئکایت، هم ده داواملی‌لیق مضمونو واردیرسا، "ایمیش" و یا اونون ایختیصارى "میش" کؤمکچى فعل‌لریله دۆزه‌لن مۆرکب خبر فورمالاریندا اساسا ریوایت و غیر شهودیلیک مضمونلارى وار.
فعل‌لر (30)
"خبر فورماسینین ایکى نوعو"
خبر فورماسینین هم مضمون، هم ده شکلى ایکى جۆر اولور، یعنى خبر فورماسینین فعل‌لرى یا کئچن درسلرده گؤردویوموز فورمالار کیمى ساده اولور و یا آشاغیدا گؤره‌جه‌ییمیز کیمى مۆرکب.
خبرین ساده فورماسی: "کؤک + زامان شکیلچی‌سی + شخص سونلوقلارى"-ندان عیبارتدیر، اونون مۆرکب فورماسیندا بونلاردان علاوه بیر ده "ایدى" و یا "ایمیش" کؤمکچى فعل‌لرى اولور: "کؤک + زامان شکیلچی‌سی + کؤمکچى فعل + شخص سونلوغو".
"ایدى" و "ایمیش" کؤمکچى فعل‌لرى هاردان اورتایا گلمیشدیر؟
بو کؤمکچى فعل‌لر قدیم زامانلار دیلیمیزده اولموش و ایندى ایشله‌نمه‌ین "ایمک" مصدریندن قالمادیر. "ایدى" همین فعلین کؤکو ایله "شهودى کئچمیشین" اۆچۆنجۆ شخص تکینین علامتى "دى"دن یارانمیشدیر. "ایمیش" ایسه یئنه همن فعلین کؤکو و "نقلى" کئچمیشین اۆچۆنجۆ شخص تکینین علامتی "میش"-دن یارانمیش دیر.
همن "ایمک" مصدرینین کؤکوندن دیلیمیزده بو ایکى کؤمکچى فعلدن باشقا هم ده "ایسه" و "ایکن" کؤمکچى فعل‌لر دۆزلر.
"ایدى" و "ایمیش" کؤمکچى فعل‌لرى نه تکجه فعل‌لر، بلکه ایسیم‌لر، صیفت‌لر و باشقا نیطق حیصه‌لرى ایله ده ایشله‌نر و کئچمیش زامان آنلامى وئرر:
ایسیم‌لرده: ائلناز ایمیش. ائلناز ایدى...
صیفت‌لرده: یاخشى ایدى. یامان ایمیش...
عوضلیک‌لرده: بو ایدى. اونلار ایمیشلر...
سایلاردا: آز ایدى. آز ایمیش. اۆچ ایمیش ...
ظرف‌لرده: غفلتا ایدى، غفلتا ایمیش. ..
مصدرلرده: یازماق ایدى. یازماق ایمیش. ..
بۆتۆن بو میثاللاردا کئچمیش زامان آنلامى واردیر کى، همن کؤمکچى فعل‌لردن مئیدانا گلمیشدیر. باشقا نیطق حیصه‌لرینده اولدوغو کیمى، بو کؤمکچى فعل‌لر فعل‌لرین ده باشقا زامانلارینى کئچمیش زامانا باغلار. بوندان علاوه همن بو ایکى کؤمکچى فعل "شهودى" و "نقلى" کئچمیش‌لرین ده مضمونلارینى اؤزلرینده داشیییرلار. یعنى "شهودى" کئچمیش ایشین ایجراسیندا شاهیدلیگی و "نقلی" کئچمیش غیر شاهیدلیگى بیلدیریر.
بو سببلره گؤره ده مۆرکب خبر و باشقا مۆرکب فعل فورمالاریندا "ایدى" و "ایمیش" کؤمکچى فعل‌لر ایشله‌ندیکده اونلاردا یالنیز شکیل دئییل، هم ده مضمون دَییشیک‌لیگى عمله گلیر.
فعل‌لر (29)
فعل‌لرین شکیل‌لرى (فورملارى)
(فعل‌لرین زامان، شخص و فورما علامتلرینه گؤره دگیشمه‌سی)
3. خبر شکلی (فورمو)
ه) قطعی گله‌جک زامان: گله‌جک زامانین شخص علامتلری "فعل‌لرده بیتیشن شخص عوضلیک‌لری" بؤلومونده وئریلمیشدیر.
زامان و شخص شکیلچی‌لریله بیرلیکده قطعى گله‌جک زامانین صرفى:
* قالین، دوداقلانان و دوداقلانمایان، سس‌سیزله بیتن:
ووراجاغام، ووراجاقسان، ووراجاق، ووراجاغیق، ووراجاقسیز، ووراجاقلار
* قالین، دوداقلانان و دوداقلانمایان، سسلی‌له بیتن:
جالایاجاغام، جالایاجاقسان، جالایاجاق، جالایاجاغیق، جالایاجاقسیز، جالایاجاقلار
* اینجه، دوداقلانان و دوداقلانمایان، سس‌سیزله بیتن:
سیله‌جه‌یم، سیله‌جکسن، سیله‌جک، سیله‌جه‌ییک، سیله‌جکسیز، سیله‌جکلر
* اینجه، دوداقلانان و دوداقلانمایان، سسلی‌له بیتن:
سؤیله‌یه‌جه‌یم، سؤیله‌یه‌جکسن، سؤیله‌یه‌جک، سؤیله‌یه‌جه‌ییک، سؤیله‌جکسیز، سؤیله‌یه‌جکلر
اینکاریندا فعلین کؤکونه "ما-مه" شکیلچی‌سی آرتیریلار: وورمایاجاغام، جالامایاجاقسان.
دئییلمه‌لی‌دیر، بیرینجى شخص جمعده "غ" و "ک" حرفلرى، دانیشیق دیلینده "ى" دئییلیر.
و) غیر قطعى گله‌جک زامان: غیر قطعى گله‌جک زامانین شخص علامتلرى "آر-أر" دیر کى، "فعل‌لرده بیتیشن شخص عوضلیک‌لرى" بؤلومونده وئریلمیشدیر.
زامان و شخص شکیلچی‌لریله بیرلیکده غیر قطعى گله‌جک زامانین(تیکرارلانان حالت) صرفى:
* قالین، دوداقلانان و دوداقلانمایان، سس‌سیزله بیتن:
وورارام، وورارسان، وورار، ووراریق، وورارسیز، وورارلار
* قالین، دوداقلانان و دوداقلانمایان، سسلی‌له بیتن:
دانلایارام، دانلایارسان (دانلارسان)، دانلایار، دانلایاریق (دانلاریق)، دانلایارسیز (دانلارسیز)، دانلایارلار (دانلارلار)
* اینجه، دوداقلانان و دوداقلانمایان، سس‌سیزله بیتن:
بیلرم، بیلرسن، بیلر، بیلریک، بیلرسیز، بیلرلر
* اینجه، دوداقلانان و دوداقلانمایان، سسلی‌له بیتن:
سؤیله‌یه‌رم (سؤیله رم)، سؤیله‌یرسن (سؤیلرسن)، سؤیله‌یر (سؤیلر)، سؤیله‌یه‌ریک (سؤیله‌ریک)، سؤیله‌یرسیز (سؤیلرسیز)، سؤیله‌یرلر (سؤیلرلر)
اینکاردا بیرینجى شخص تک و جمعده فعلین کؤکونه یالنیز "م" آرتیریلار: وورمارام، دانلاماریق.
ایکینجى شخص تک و جمعین اینکاریندا "ما-مه" اینکار علامتیله "آر-أر" غیر قطعى گله‌جک زامان شکیلچی‌لرى بیرله‌شیب یا "ماز-مز" یا دا "ما-مه" شکلینه دۆشر و هر ایکى شکلى ده ایشله‌نر: وورمازسان/وورماسان، بیلمه‌سن/بیلمزسن.
اۆچۆنجۆ شخص تک و جمعین اینکاریندا "ما-مه" و "آر-أر" شکیلچی‌لریله بیرله‌شیب "ماز-مز" شکلینده ایشله‌نر: وورماز، وورمازلار، بیلمز، بیلمزلر.