مۆرکب صیفت‌لر (2)
ب) عرب و فارس دیلیندن آلینمیش مۆرکب صیفت‌لر:
معاصیر یازى و دانیشیق دیلیمیزده ائله سؤزلر وار کى، اونلار عرب و فارس دیل‌لریندن آلینمیشلار. بو کلمه‌لرین ترکیب حیصه‌لرى قیسما ایلک معنالارینى ساخلاسالار دا، یئنى معنا ایفاده ائدیرلر:
فارس و عرب دیلیندن دیلیمیزه کئچمیش مۆرکب صیفت‌لر بونلاردیر:
1. بیر صیفت و بیر ایسیمدن دۆزه‌لن‌لر: خوشبخت اوشاق، خوش‌قدم گلین، بین الخالق حادیثه.
2 بیر ساى و بیر ایسیمدن دۆزه‌لن‌لر: یکرنگ حیات، یکنسق ایش.
3.بیر ایسیم و یا اصلى صیفت و بیر فعلى صیفتدن عمله گلنلر: قوشباز اوشاق، کندیرباز آدام، اویونباز اوغلان، میللت پرست اینسان.
بو نوع مۆرکب صیفت‌لر آشاغیداکى شکیلچی‌لرله دۆزه‌لر:
پرور: وطن پرور، دین پرور.
خواه: بدخواه، خئیرخواه.
شناس: شرق شناس، حق شناس.
بین: خوشبین، بدبین.
دار: مولکدار، ئالدار، ائودار.
بر: دیلبر، رهبر.
آزار: مردم آزار.
پسند: دلپسند، خودپسند.
کار: صنعتکار، گوناهکار.
گر: زرگر، میسگر.
ساز: رنگساز، ساعاتساز.
کش: جفاکش، زحمتکش.
دوز: پالاندوز، گۆلدوز.
مۆرکب صیفت‌لر:
مۆرکب صیفت‌لر ایکى سؤزۆن بیرلشمه‌سیندن عمله گلیر، لاکین بو بیرلشمه ترکیب دئییل‌دیر، بلکه ایکى سؤز بیرلشه‌رک تزه مضمونلو بیر سؤز، صیفت یارادیر. حتى ایکى تام مۆختلیف نیطق حیصه‌سیندن یارانمالارینا باخمایاراق، چوخ حاللاردا بیر وورغوسو اولور.
معاصیر آنا دیلیمیزده، منشألرینه گؤره ایکى گروه مۆرکب صیفت واردیر:
الف) اؤز سؤزلریمیزله عمله گلن مۆرکب صیفت‌لر.
ب) عرب و فارس دیل‌لریندن آلینمیش مۆرکب صیفت‌لر.
الف) اؤز سؤزلریمیزله عمله گلن مۆرکب صیفت‌لر:
1. ایکى صیفتین تکراریندان دۆزه‌لن‌لر: یاشیل- یاشیل چمنلر. بو صیفت‌لرین آراسیندا خط قویولمالیدیر.
2. ایکى ایسمى صیفتدن دۆزه‌لن‌لر. بونلار گاه عئینى سؤزۆن تکراریندان، گاه ایسه معناجا یاخین کلمه‌لردن دۆزه‌لیر. هر ایکی حالدا کلمه‌لرین آراسیندا خط قویماق لازیمدیر: مزه‌لى- مزه‌لى حئکایه‌لر، باغلى-باغچالى کندلر، گۆللۆ-چیچکلى باغلار، حدسیز- حئسابسیز فایدالى ایشلر.
3. بیر ساده صیفت و بیر ایسمى صیفتدن دۆزه‌لن‌لر: اوجا بویلو قیز، درین دۆشۆنجه‌لى اینسان، ایستى‌قانلى اوشاق، سویوق‌قانلى خانیم.
4. بیر ساده صیفت و بیر ایسیمدن دۆزه‌لن مۆرکب صیفت‌لر: دیک‌باش آدام، گؤى‌گؤز کیشى، قاراقاش اوغلان، قاراگؤز خانیم.
5. بیر فعلى صیفت و بیر ایسیمدن دۆزه‌لن‌لر: گؤزۆ‌توخ آدام، دیلى‌شیرین قیز، قانى‌قارا آدام.
6. نیسبت شکیلچی‌سی اولان بیر ایسیمله بیر صیفتدن دۆزه‌لن‌لر: گؤزو توخ آدام، دیلى شیرین قیز، قانى قارا آدام.
7. بیر نیسبت شکیلچیلى ایسیم و ایسیمدن دۆزه‌لن صیفتله یارانان‌لار: اوستو اؤرتولو، گؤزو قانلى آدام، آلتى فنرلى تختخواب.
8. بیر نیسبت شکیلچیلى ایسیم و بیر فعلى صیفتدن دۆزه‌لن‌لر: آلنى آچیق کیشى، الى آچیق آدام، قانى قاچمیش ات، اوستو اؤرتولو مسئله، یولونو آزمیش آدام.
9. مۆرکب فعل‌لردن دۆزه‌لن مۆرکب صیفت‌لر: تأیید اولونان ایش.
10. "دان-دن" شکیلچیلى بیر ایسیم و بیر صیفتدن دۆزه‌لن‌لر: داشدان یومشاق، دیلدن ایتى، آغیلدان کم.
11. بیر ساى و بیر ساده ایسیمدن دۆزه‌لن‌لر: بئش‌بوجاق اولدوز، اۆچ‌مرتبه ائو، دؤرد‌قاپیلى باغ.
12. بیر ساى و بیر دۆزه‌لتمه صیفتدن دۆزه‌لن‌لر: بئش ایل‌لیک نقشه، دؤردآیاقلى حئیوان، دؤردتئللى دورنا، اون‌مرتبه‌لى بینا.
13. ایکینجى نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌لرى واسیطه‌سیله دۆزه‌لن مۆرکب صیفت‌لر: بایرام قاباغى، سحر اۆستۆ، سئچگى قاباغى.
"صیفت‌لر (9)"
2. دۆزه‌لتمه صیفت‌لر:
فعلى صیفت‌لر:
5. بئشینجى دسته:
بو دسته صیفت‌لر ایسمى فاعیل، ایسمى مفعول، هابئله فعلین هئچ بیر زامان و فورماسى ایله باغلیلیغى اولمایان صیفت‌لردیر. بو فعلى صیفت‌لر حال، وضعیت، خاصیت، عادت و ... کیمى مضمونلار ایفاده ائدیر.
بو دسته‌نین باشقا اؤنملى خصوصیتى اوندان عیبارتدیر کى، بونلار فعلین معلوم نوعو و تصدیقیندن دۆزه‌لر، یعنى فعل‌لرین اینکار و مجهولوندان دۆزه‌لمز. بو دسته‌نین شکیلچی‌لرى بونلاردیر:
* آغان (ağan)- أیَن (əyən)
بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر داییمى خاصیت بیلدیرر: آغلاغان اوشاق، گۆله‌ین آدام، قاچاغان آت.
* قان (qan)، کَن (kən)
بو شکیلچی‌لر تصدیق بیلدیرن بعضى معلوم فعل کؤکلرینه آرتیریلاندا خاصیت و کئیفیت بیلدیرن فعلى صیفت‌لر یارانیر: چالیشقان شاگیرد، دؤیۆشکن عسگر.
* آق (aq)- اک (ək) :
تصدیق بیلدیرن معلوم فعل‌لردن خاصیت و کئیفیت بیلدیرن صیفت‌لر دۆزه‌لدر. فعلین کؤکۆ سسلى ایله بیتنده شکیلچی‌نین سسلی‌سى دۆشر: قورخاق آدام، هۆرکَک قاتیر.
* /غین (ğın)، غون (ğun)، گین (gin)، گۆن (gün)/، /قین (qın)، قون (qun)، کین (kin)، کۆن (kün)/:
بو شکیلچی‌لرله فعل‌لردن دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر حال-وضعیت و کئیفیت بیلدیرر. فعلین کؤکۆ جینگیلتی‌لى صامیتله بیتَنده "غین 4" شکیلچی‌لریندن، کار صامیتله بیتن فعل کؤکلرینده ایسه "قین 4" شکیلچی‌لریندن ایستیفاده ائدرلر: آزغین آدام، سولغون چیچک، ساتقین آدام، توتقون هاوا، کسگین پیچاق. کۆسکۆن اوشاق.
* /یجى (ici)، یجى (ıcı)، وجو (ucu)، ۆجۆ (ücü)/، ییجى (yici):
بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر قیسما پئشه، وظیفه، باجاریق، قیسما ده کئیفیت مضمونو ایفاده ائدر. شکیلچی‌لر سسلى ایله باشلاندیقلارى اۆچۆن ، سسلى ایله بیتن فعل‌لرده بیر آییریجى "ى" حرفى ده آرتیریلیر: آلیجى قوش، ساتیجى قیز، اؤلدۆرۆجۆ ضربه.
بو شکیلچی‌لرله فعل‌لرین اینکاریندان فعلى صیفت دۆزه‌لمز: دئییلمه‌لی‌دیر؛ اوخوجو و توخوجو سؤزلرینده شکیلچی‌نین "ی" سسى دۆشۆر.
* یق (ıq)، یک (ik)، وق (uq)، ۆک (ük)
بو شکیلچی‌لر واسیطه‌سیله عمله گلن فعلى صیفت‌لر حال- وضعیت، نئجه‌لیک و دوروم بیلدیرن دۆزه‌لتمه صیفت‌لر اولور: باتیق قابیرقا، کسیک ال، اوچوق دام، سؤنۆک چیراق. ییخیق ائو.
* جاق- جَک:
بو شکیلچی‌لرله عمله گلن فعلى صیفت‌لر خاصیت و حال-وضعیت بیلدیرر: اوتانجاق قیز، سئوینجک اوشاق.
* ینج (inc)، ینج (ınc)، ونج (unc)، ۆنج (ünc)
بو شکیلچی‌لرله چوخ آز، فعل‌لردن فعلى صیفت دۆزه‌لر، اؤزلرى ده خاصیت و احوال روحیه بیلدیرر: قورخونج حادیثه، گۆلۆنج ایش.
* ج:
"ج" چوخ محدود فعلدن فعلى صیفت دۆزه‌لدر کى، خاصیت بیلدیریر: قیسقانج، اییرنج.
* یم (im)، یم (ım)، وم (um)، ۆم (üm)
بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر اؤز موصوفونون بللى میقدارینى بیلدیریر، ثانیا بو صیفت‌لردن قاباق مۆطلق بیر سایى گلمه‌لی‌دیر: بیر آتیم باریت، بیر ایچیم سو، بئش توتوم ساچ، ایکى بؤلۆم پاى.
* دیق (dıq)، دیک (dik)، دوق (duq)، دۆک (dük)
بو شکیلچی‌لر شخص سونلوقلارى ایله بیرلیکده، فعلى صیفت کیمى ایشله‌نر و حال-وضعیت مضمونو بیلدیرر: آلدیغیم کیتاب، یازدیغیم مکتوب، ووردوغوم قوش.
* ه (ə)
نادیر فعل‌لردن فعلى صیفت دۆزه‌لدیر: کسه یول.
"صیفت‌لر (8)"
3. دۆزه‌لتمه صیفت‌لر:
فعلى صیفت‌لر:
3. اۆچۆنجۆ دسته:
بو شکیلچی‌لرله فعلین "لازیم" و "واجیب" فورمالارینین تصدیق و اینکاریندان ائله فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لیر کى، لاپ چوخ گله‌جک زامان تصورو وئریر. بئله فعلى صیفت دۆزه‌لدن شکیلچی‌لر بونلاردان عیبارتدیر:
* مالى، مه‌لى:
بو شکیلچی‌لرى اساسا فعلین تصدیق و بعضا ده اینکار شکیلی‌نین سونونا آرتیرماقلا ائله فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لیر کى، اشیا و حادیثه‌لرین کئیفیتی‌نین ایجراسینین لازیم‌لیگینى بیلدیریر. بو شکیلچی‌لر هم فعلین معلوم، هم ده مجهولونا آرتیریلا بیلر:
معلوم فعل‌لردن: اوخومالى مقاله، گؤرمه لى آدام، گؤرمه مه لى ایش.
مجهول فعل‌لردن: یازیلمالى مقاله، ائدیلمه لى ایش، یازیلمامالى یازى.
بو فعلى صیفت‌لر یالنیز گؤستریلن ترکیبلر ایچینده صیفتدیر و اگر عمومیتله ترکیبدن چیخیب مۆستقیل ایشلهنهلر، فعلین واجیب فورماسینى ایفاده ائده‌جک‌لر. ترکیب اولدوقدا تعیین اولونان ایسیم، سونرا گلر و فعل اولاندا ایسیم اوله کئچر: گؤرمه‌لى ایش (صیفت)، ایش گؤرمه‌لى (فعل).
آسى، أسى (یاسى، یه سى):
بو شکیلچی‌لر تصدیق بیلدیرن فعل‌لرله ائله فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لدیر کى، یوخاریداکى صیفت‌لر معناسیندا اولور، هم ده مجهول فعلدن صیفت دۆزه‌لدر:
معلوم فعل‌لردن: یازاسى مکتوب، اوخویاسى کیتاب.
مجهول فعل‌لردن: یازیلاسى مکتوب، اوخونولاسی کیتاب.
بو سؤزلرده ترکیب ایچینده فعلى صیفت و ترکیبدن ائشیکده، فعل اولار. فعل اولاندا ایسه، شخص سونلوقلارى آلار: مکتوب یازاسی‌یام، کیتاب اوخوناسیدیر.
4. دؤردۆنجۆ دسته:
بو دسته معلوم و مجهول فعل‌لرین یالنیز ایجابیسیندان (ایجابى فعل) دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لردیر. بونلارین شکیلچی‌لرى "ما، مه" دیر کى، یاراتدیقلارى فعلى صیفت‌لر، مربوط اولدوقلارى ایسمین نوعونو بیلدیریر: آلینما کلمه، گلمه آدام، سۆزمه قاتیق، کسمه یول.
دئییلمه‌لی‌دیر کى "ما، مه" شکیلچی‌لریله دۆزه‌لن ایسیم‌لرى بونلارلا قاریشدیرماماق اۆچۆن اونلارین جۆمله ایچینده‌کى اوینادیغى رولا فیکیر وئرمه‌لی‌ییک.
"صیفت‌لر (7)"
2. دۆزه‌لتمه صیفت‌لر:
فعلى صیفت‌لر:
2. ایکینجی دسته: /ایسمی مفعول دسته‌سی/. بو دسته صیفت‌لر فعلین کئچمیش و گله‌جک زامانى ایله باغلى اورتایا گلیر. بونلارین شکیلچی‌لرى آشاغیداکیلاردان عیبارتدیر:
* /میش (miş)، میش (mış)، موش (muş)، مۆش (müş)/:
بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر قدیم قرامئریمیزده "ایسمى مفعول" آدلاناردى. بو شکیلچی‌لر هم معلوم، هم ده مجهول فعل‌لرین هم تصدیق، هم ده اینکارینا آرتیریلاراق فعلى صیفت‌لر یارادیر:
معلوم فعل‌لردن: گؤرمۆش آدام، گلمیش موسافیر، قوروموش آغاج.
مجهول فعل‌لردن: قوجالمیش آدام، ساتیلمیش کیتاب، قورولموش بینا.
*/ آر (ar)، أر (ər )/
معلوم و مجهول فعل‌لرین کؤکلرینه آرتیریلاراق دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر عادت، خاصیت، کئیفیت و ... معنالار وئرن صیفت‌لر اولور. بو شکیلچی‌لرله فعل‌لرین اینکاریندان دا فعلى صیفت دۆزلتمک اولار، آنجاق فعل‌لرین اینکار علامتى "ما-مه" شکیلچی‌سینه بیر "ز" حرفى ده آرتیریلار:
معلوم فعل‌لردن: آخار سو، گولر اوز.
مجهول فعل‌لردن: آشیلماز داغلار، سیلینمز لکه.
بو شکیلچی‌لر یاخین گله‌جک زامانا عایید اولسالار دا، بونلار ایله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر بۆتۆن زامانلارا عایید اولور.
دئییلمه لی‌دیر کى، بو شکیلچی‌لرله دۆزه‌لن فعلى صیفت‌لر ایسته‌نیلن فعلدن دۆزه‌له بیلمز، یعنى شکیلچی‌لرین فعالیت داییره سى محدوددور.
* /آجاق، أجک (یاجاق، یه‌جک)/
بو شکیلچی‌لرى معلوم و مجهول فعل‌لرین هم تصدیق، هم ده اینکارینا آرتیراندا ائله فعلى صیفت‌لر یارانیر کى، هم گله‌جک زامان آنلامى، هم ده بۆتۆن زامانلارا عایید اولان مفهوم تصور اولونور:
معلوم فعل‌لردن: اولاجاق حادیثه، یاشایاجاق گۆنلر.
مجهول فعل‌لردن: آچیلاجاق موزه، گؤروله جک ایش.
بو شکیلچی‌لر فعلین گله‌جک زامانى و بعضى فعلدن عمله گلمیش ایسیم‌لرین شکیلچی‌سی ایله عئینى‌دیر، یعنى بو شکیلچی‌لرله فعل‌لردن دۆزه‌لن سؤزلر هم فعل (گۆن گله‌جک)، هم ایسیم (گله‌جک هر زادى آیدینلاشدیراجاق.) هم ده فعلى صیفت (آلیناجاق شئى) اولور.