فعللر (53)
فعلی باغلاما
1- آندان-ه ندن/ یاندان-یندن:
بو شکیلچیلرله دۆزهلن فعلى باغلامالار جۆملهنین اساس فعلینین کئچمیشده باشلاندیغى زامانى بیلدیریر. مثلا: قارداشیم دارالفنونو قورتاراندان مۆعلیم اولاراق ایشلهییر. ائلدار مکتبه گلندن من اونونلا تانیشام. سو باشدان آشاندان سونرا یا بیر قاریش، یا دا بیر آرشین.
بونلاردا فعلى باغلاما ترکیبى و جۆملهنین اساس فعلینین مۆرکب زامان ظرفى اولور.
2- آن 2/ یان 2:
بو شکیلچیلر فعلى صیفت شکیلچیلرینه ده اوخشاییر، آنجاق فعلى باغلاما اولاندا بونلاردان سونرا "کیمى" و یا نادیر حالدا "دک-جان 2" قوشمالارى حتما ایشلهنر، آمما فعلى صیفتلرده اونلار ایشلهنمز. مثلا: "یئتیشن موسافیر ایستیراحت ائتدى." جۆملهسینده "یئتیشن" فعلى صیفتدیر و "موسافیر" سؤزۆنۆ تعیین ائدیر. آنجاق "یئتیشن کیمى موسافیر ایستیراحت ائتدى" جۆملهسینده "یئتیشن" سؤزۆ فعلى باغلامادیر (یئتیشنهدک-یئتیشنهجن).
بو فعلى باغلامالار جۆملهنین اساس ایشینین باشلانماسیندان فاصیلهسیز، قاباق بیر ایشین باشا چاتماسینى بیلدیرر: اوشاق درسى اوخویان کیمى باشا دۆشدو. ستارخان عین الدولهنین باسمینجا گلمهسینى ائشیدن کیمى، موجاهیدلره حاضیرلیق فرمانى وئردى.
3- آراق 2/ یاراق 2:
بو شکیلچیلرله حرکت طرزى، حال- وضعیت و بعضا سبب مضمونلو فعلى باغلامالار دۆزهلر. بونلار "یب" ایله دۆزهلن فعلى باغلامالارا گؤره محدود ایشلهنر، جۆملهنین فعلى و خبرى اولا بیلمز.
بو فعلى باغلامالار ساده جۆملهده سبب ظرفى مضمونو بیلدیریر و سبب ظرفى اولور: بابک خالقینین حاقسیزلیغى و ازیلمهسینى دۆشونرک کدرلندى.
بو فعلى باغلامالار بعضا اساس فعلین، خبرین زامانینى بیلدیرمهیه قوللوق ائدیر: سن ناراحات اولما، یات، من ده ایشیمى قورتاراراق گلرم.
بونلار ساده جۆملهلره غئیر مۆستقیل همجینس خبر اولاندا بیر ایشین اولجه باشلانیب بیتدیگینى، ایکینجى ایشین (اساس ایشین) ایسه اوندان سونرا باشلاندیغینى بیلدیریر و بئلهلیکله ایکى ایشى بیرى-بیرینه باغلاییر: اوشاق مکتبه قبول ائدیلهرک هوسله اوخوماغا باشلادى.
بو جۆملهده غئیر مۆستقیل همجینس خبر اولان "قبول ائدیلهرک" فعلى باغلاماسى "قبول ائدیلدى" شکلینده ده ایشلهنه بیلر و جۆملهیه هئچ بیر ضرر گلمز. یعنى بو جۆمله "اوشاق مکتبه قبول ائدیلدى، هوسله اوخوماغا باشلادى شکلینده ده یازیلا بیلر و یئنه ده، همجینس خبرلى جۆمله اولار. بو ایکى جۆملهنین فرقى بودور؛ بیرینجى جۆملهده همجینس خبرلرین بیرینجیسى غئیر مۆستقیل- فعلى باغلامادیر، آنجاق ایکینجىده مۆستقیل فعلدیر.
بو فعلى باغلامالار بعضا تابعسیز مۆرکب جۆملهنین ترکیبیندهکى بیرینجى جۆملهنى ایکینجى جۆملهیه باغلاماغا قوللوق ائدیر. میثال: "آنانین مۆحبتى جوشاراق، بالاسینى برک-برک قوجاقلاییب اؤپدو". بو جۆمله "آنانین مۆحبتى جوشدو، بالاسینى برک-برک قوجاقلاییب اؤپدو" شکلینده ده دئییله بیلر و معناسى دَییشمز. دئمک "جوشاراق" فعلى باغلاماسى بیرینجى جۆملهنى ایکینجى جۆملهیه باغلاماغا قوللوق ائدیر.
فعللر (52)
فعلی باغلاما
1- بیرینجی فعل "آر2" و ایکینجى فعل "ماز2":
ایکى شکیلچینین بیرلیکده ایشلهنمهسیله دۆزهلن بو فعلى باغلامالار، بیر ایشین ایجرا اولوب قورتاردیغى آن ایکینجى بیر ایشین باشلانماسینى بیلدیرر. هر ایکى شکیلى عئینى بیر فعله آرتیریلار کى، بیرى تصدیق ایکینجیسى اینکار بیلدیرر. میثاللار:
اوشاق ائوه چاتار-چاتماز سو ایستهدى. سولماز آناسینین مکتوبونو اوخویار-اوخوماز گۆلدو. مۆعللیم کیلاسا گیرر-گیرمز درسه باشلادى. آنار بو سؤزلرى ائشیدر-ائشیتمز قاچدى.
بو فعلى باغلامالار هم زامان، هم ده حال-وضعیت مضمونو بیلدیرر و جۆملهنین ظرفى اولار:
موسافیر قاتار دایاناجاغینا چاتار-چاتماز ایکینجى زنگ چالیندى. اوشاق گئجه یئرینه گیرر-گیرمز یوخویا گئتدى.
بو فعلى باغلامالاردا ساده جۆملهده فعلى باغلاما ترکیبى یارادار و جۆملهنین مۆرکب ظرفلیگى اولار: اوشاقلار مئیداندا یاریشا باشلار-باشلاماز یئر ترپندى.
2- جاق-جک:
بو شکیلچیلرله عمله گلن فعلى باغلامالار بیر ایشین باشا چاتدیغى آن، فاصیلهسیز ایکینجى ایشین باشلانماسینى بیلدیریر: اوشاق آناسینى گؤرجک اۆستۆنه آتیلدى.
بو شکیلچیلرین یئرینه، فعلین مصدریندن سونرا، "هامان" سؤزۆ ایشلهنه بیلر: آتى مینجک سۆردوم = آتى مینمک هامان سۆردوم.
بو فعلى باغلامالاردا ساده جۆملهده زامان مضمونو بیلدیررک ظرف اولور:
ائلناز ائوه یئتیشجک اوزانیب یاتدى.
بو فعلى باغلامالاردا ساده گئنیش جۆملهلرده فعلى باغلاما ترکیبى یارادار و مۆرکب زامان ظرفى اولار: "مکتب مودورو مکتبه چاتجاق زنگ وورولدو." جۆملهسینده "مکتب مودورو مکتبه چاتجاق" سؤزلرى بیرلیکده مۆرکب زامان ظرفیدیر.
فعللر (51)
فعلی باغلاما
1- مادان 2:
بو شکیلچیلر فعلین اینکار علامتى "ما-مه" ایله زامان بیلدیرن "دان-دن" شکیلچیلریندن دۆزهلمیش و اساسا زامان و قسما حال-وضعیت بیلدیریر. بو فعلى باغلامالار جۆملهنین اساس فعلیندن قاباق بیر ایشین حتما باش وئرمهلى اولدوغونو بیلدیریر:
گلمهدن اؤنجه تئلفون ائله. یاغمادان گورولداما. چالمادان اویناییر.
دئمک بونلارین تصدیقى اولماز.
بو فعلى باغلامالاردا جۆمله ایچینده ظرف رولو اویناییر: گؤزلنیلمهدن هاوا برک توتولدو و یاغیش یاغدى.
بو فعلى باغلامالار ساده جۆملهده فعلى باغلاما ترکیبى یارادیر و جۆملهنین مۆرکب زامان ظرفى اولور. مثلا "هاوا آچیلمادان قاباق یولا حاضیرلاشدیم" جۆملهسینده "هاوا آچیلمادان قاباق" سؤزلرى فعلى باغلاما ترکیبى و جۆملهنین مۆرکب زامان ظرفیدیر.
2- میش 4:
بو فعلى باغلامالار فعلین امر فورماسینا دؤرد چئشیدلى "میش 4" آرتیرماقلا دۆزهلیر و زامان و حال-وضعیت بیلدیرن فعلى باغلامالار یارادیر. مثلا: منى قلبا ناراحات ائدن بو سواللارین جوابینى آلمامیش گئدن دئییلم. اؤیرنمهمیش بورادان گئدن دئییلم.
بیر چوخ حاللاردا بو فعلى باغلامالاردان سونرا بیر سوال عوضلیگى ایشلهنر:
گلمیش نه ائدهجکسن؟ یازمامیش نئجه گؤندره بیلر؟ بیلمیش نه ائده بیلر؟
بو فعلى باغلامالار "ما-مه" اینکار علامتى ایله ده ایشلهنه بیلر. بو حالدا بونلار "مادان/مهدن" فعلى باغلامالارى معناسینى وئرر و اونلارین بیرى ایله دَییشیله بیلر. مثلا: سینمامیش شاققیلداما. گؤزونله گؤرمهمیش اینانما. چاى گلمهمیش چیرمالانما. بو فعلى باغلامالار ساده جۆملهده یا زامان، یا دا حرکت طرزى ظرفى اولور:
مۆعلیمین درسى قورتارمامیش زنگ چالیندى. آى گؤرونمهمیش صلوات چئویریر (مثل).
بو فعلى باغلامالار ساده گئنیش جۆملهده فعلى باغلاما ترکیبى یارادار و جۆملهنین مۆرکب زامان ظرفلیگى اولار. مثلا: اونلار بیزه گلیب چاتمامیش، بیز یولوموزا داوام ائتدیک. جۆملهده "اونلار بیزه گلیب چاتمامیش" سؤزلرى بیرلیکده جۆملهنین مۆرکب زامان ظرفیدیر.
فعللر (50)
فعلی باغلاما
1- دیقدا 4:
بو شکیلچیلرله دۆزهلن فعلی باغلامالاردا، اساس فعل ایله بیر زاماندا باش وئرن مضمونلو فعلى باغلاما اولور. بو فعلى باغلامالار ساده جۆملهلرده زامان ظرفى اولور:
مۆعلیمى دینلهدیکده ساکیت اوتور. رییس ایچهرى گیردیکده هامى آیاغا قالخدى.
بونلاردا فعلى باغلاما ترکیبى و مۆرکب زامان ظرفى اولور.
2- ینجا 4/ یینجا 4:
بو شکیلچیلرله ائله فعلى باغلامالار دۆزهلیر کى، عمومیتله زامان مضمونو داشیییر. آنجاق بو زامان آنلاییشى اؤزلویونده ایکى شکیلدن بیرینده اولور:
1. مۆعین زامان مقدارینى بیلدیریر. مثلا "آنا، سرباز گئدن اوغلو گؤزوندن ایتینجه دالیجا باخدى" جۆملهسینده "ایتینجه" فعلى باغلاماسیندا هم زامان، هم ده مۆعین زامان میقدارى آنلاییشى واردیر. بو فعلى باغلامالارین اینکارى دا اولار.
2. بعضا بو فعلى باغلامالار زامانین بللى میقدارینى دئییل، بیر آنینى بیلدیریر، یعنى بیرینجى ایش باش وئرن کیمى، فورا بیتیر و ایکینجى فعل باشلانیر. مثلا "آنا ایتگین گئدن اوغلونو گؤرونجه قوجاقلادى" جۆملهسینده "گؤرونجه" فعلى باغلاما بیلدیریر کى، "گؤرمک" فعلى باشلایان کیمى بیتیر و "قوجاقلادى" جۆملهسینده "گؤرونجه" فعلى باغلاما بیلدیریر کى، "گؤرمک" فعلى باشلانماق کیمى بیتیر و "قوجاقلادى" فعلى باشلانیر.
بو شکیلچیلرله دۆزهلن فعلى باغلامالاردا ساده جۆملهلرده زامان ظرفى اولور: بو سؤزۆ ائشیدینجه اونون حالى قاریشدى. اوتوز ایلدن سونرا او منى گؤرونجه تانیدى.
بونلاردا ساده گئنیش جۆمله ده، فعلى باغلاما ترکیبى یارادیر و همن جۆملهنین مۆرکب زامان ظرفى اولور. مثلا "گۆنش بیر قاریش اوفوقدن اوجالینجا اونا باخدیم." جۆملهسینده "گۆنش بیر قاریش اوفوقدن اوجالینجا" مۆرکب زامان ظرفیدیر و "نه زامانا قدر؟" سوالینا جاواب وئریر. هابئله "قیز آنادان گؤرمهیینجه اؤیود آلماز." (دده قورقود) جۆملهسینده "آنادان گؤرمهیینجه" سؤزلرى مۆرکب زامان ظرفیدیر.
3- آلى 2/ یالى 2:
بو شکیلچیلرله ائله فعلى باغلامالار دۆزهلر کى، اونلار باش وئرمیش ایکى ایشین آراسینداکى زامان فاصیلهسینى بیلدیریر. مثلا "وطنه قاییدالى اۆزوم گۆلمهمیشدیر" جۆملهسینده "قاییدالى" فعلى باغلاما وطنه قاییداندان بو گۆنه قدر کى فاصیلهنى بیلدیریر.
بو فعلى باغلامالار بعضا ساده گئنیش جۆمله ده فعلى باغلاما ترکیبى یارادیر و جۆملهنین مۆرکب زامان ظرفى اولور. مثلا "سیزین یئریزه قوناق گلهلى حالیم دۆزهلمیشدیر" جۆملهسینده "سیزین یئریزه قوناق گلهلى" سؤزلرى بیرلیکده جۆملهنین مۆرکب زامان ظرفیدیر.
فعللر (49)
فعلی باغلاما
1- آرکن 2/ یارکن 2/، یرکن 4/ ییرکن 4/، میشکن 4:
بو اۆچ گروه شکیلچى ایله عئینى بیر نوع فعلى باغلاما دۆزهلیر. بونلارین هر اۆچۆنون اساس عونصورو "ایکن" کؤمکچى فعلینین "کن" عونصورودور. بو عونصور:
1. غیر قطعى گلهجک زامان شکیلچیلریله بیرلهشیب بیرینجى دسته شکیلچیلرى "آرکن"،
2. ایندیکى زامان شکیلچیلریله "یر 4" بیرلهشیب ایکینجى دسته شکیلچیلرى "یرکن"،
3. نقلى کئچمیش زامان شکیلچیسی ایله "میش" بیرلهشیب اۆچۆنجۆ دسته شکیلچیلرى "میشکن" اورتایا گتیرمیشدیر. بو فعلى باغلامالارین دا هم ایجابى، هم ده اینکارى ایشلهنر.
بو شکیلچیلرله دۆزهلن فعلى باغلامالار زامان و حال-وضعیت مضمونو ایفا ائدیر:
گئجه یاتماغا حاضیرلاشارکن گؤى گورولدادى. گلرکن، یئیرکن، قالایارکن، قورویورکن، گلمیشکن...
بو فعلى باغلامالار ساده جۆملهده، حرکت طرزى وظیفهسى داشیییر:
بَنا سوواغى یایارکن اوخویوردو.
اونلار یاریشا حاضیرلانارکن دانیشیردیلار.
او جاسوس گلمهمیشکن، گلین سؤزلریمیزى دانیشاق.
2- دیقجا 4:
بو شکیلچیلرله فعل کؤکلریندن زامان، حال-وضعیت و داواملیلیق مضمونلو فعلى باغلامالار دۆزهلیر و جۆملهنین اساس فعلیله بیر زاماندا بیر ایشین باش وئرمهسینى داواملا بیلدیریر.
مثلا "ستارخانین اؤلومو فاجیعهسینه فیکیرلشدیکجه اینسان تأسوفلهنیر." جۆملهسینده کى "فیکیرلشدیکجه" فعلى باغلاماسى هم حال-وضعیت بیلدیریر، هم ده بو ایشین داواملى بیر زاماندا باش وئرمهسینى گؤستریر.
بونلار ساده گئنیش جۆملهده، فعلى باغلاما ترکیبى عمله گتیرر و جۆملهنین مۆرکب ظرفى اولور.
هاوا ایشیقلاندیقجا تبریزین مؤحتشم "ارک قالاسى" گؤرونمهیه باشلاییردى.
بورادا "هاوا ایشیقلاندیقجا" فعلى باغلاما ترکیبیدیر، هم ده، جۆملهنین مۆرکب ظرفیدیر.