دوخسان‌بئشینجى درس

فعل‌لر (24)

فعل‌لرین شکیل‌لرى (فورملارى)

(فعل‌لرین زامان، شخص و فورما علامتلرینه گؤره دگیشمه‌سى)

   فعل‌لرین صرفینده شخص و زامان شکیلچی‌لریندن باشقا بیر آیرى شکیلچی‌لر ده واردیر کى، ایشین نه جۆر و نه شکیلده ایجرا اولونماسینى بیلدیرر. مثلا امر شکلینده، شرط شکلینده، ... بو شکیلچی‌لر، هابئله شخص و زامان شکیلچی‌لرینین اولوب اولماماسیندان فعلین شکیل‌لرى و یا فورمالارى اورتایا گلر. فعلین شکیل‌لرى آشاغیداکی‌لاردیر:

1. مصدر شکیلى (فورمو):

مصدره گؤره 76-جى درسده دانیشیلمیش‌دیر، اورایا مراجعه ائدین.

2. امر شکیلى (فورمو)

   امر فعلین ائله بیر شکیلى دیر کى، یالنیز بیتیشن شخص عوضلیک‌لرى اولار. امرین زامان شکیلچی‌لرى اولمور، آنجاق زامان ائله گؤرونور کى، گله‌جه‌یه عاییددیر. امر فعلینین شکیلچی‌لرى:

1. بیرینجى شخص معمولا اؤزۆ-اؤزۆنه امر ائده بیلمز. بونونلا برابر بیرینجى شخص تکده سس‌سیزله قورتاران کؤکلرده دؤرد چئشیدلى "یم (im)، ێم (ım)، وم (um)، ۆم (üm)" و سسلى ایله قورتارانلاردا، ایکى سسلینى بیرى بیریندن آییرماق اۆچۆن  سس‌سیز "ى" ده آرتیریلار "ییم (yim)، یێم (yım)، یوم (yum)، یۆم (yüm)": گلیم، آلیم، ووروم، گؤروم، قالاییم، أله‌ییم، قورویوم، سورویوم، ...

   بیرینجى شخصین جمعینده سس‌سیز ایله بیتن کؤکلرده "آق-أک" و سسلى ایله بیتنلرده "یاق- یک"دیر: آلاق، گلک، قورویاق، أله‌یک. بو شکیلچی‌لر شکیلجه امر، آنجاق مضمونجا گرک‌لیک و لازیم‌لیک بیلدیریر.

2. ایکینجى شخص تکده امر فقط فعلین کؤکو اولار و هئچ بیر شخص علامتى اولماز: یاز، گل، أله، سؤیله ...

   امرین ایکینجى شخص جمعینین علامت‌لرى، کؤک سس‌سیزله بیتنده، دؤرد چئشیدلى "ین (in)، ێن (ın)، ون (un)، ۆن (ün)" و یا "یز (iz)، ێز (ız)، وز (uz)، ۆز (üz)" دیر: آلین/آلیز، گلین/گلیز، وورون/ووروز، گؤرون/گؤروز.

   هر ایکى شکیل بیر یئرده ایشله‌نه بیلر: آلینیز، گلینیز، وورونوز، گؤرونوز.

کؤک سسلى ایله قورتاراندا، ایکى سسلینى بیرى بیریندن آییرماق اۆچۆن ، "ى" سس‌سیزى ده آرتیریلار: قالایین/ قالاییز، أله‌یین/أله‌ییز.

هر ایکى شکیلى بیر یئرده ایشله‌نَنده ایکینجی‌سى اۆچۆن  "ى" سس‌سیزینه گرک قالمیر: سۆرویونوز.

3. اۆچۆنجۆ شخص تکین امرینده علامت دؤرد چئشیدلى "سین (sin)، سێن (sın)، سون (sun)، سۆن (sün)" دور. جمعده ایسه بو شکیلچی‌لره "لار-لر" جمع علامتى ده آرتیریلار: آلسین، آلسین‌لار- گلسین، گلسین‌لر- وورسون، وورسونلار- گؤرسون، گؤرسونلر ...